у Пецярбург. Тут Кастусь паступае ў Пецярбургскі універсітэт на камеральнае аддзяленне юрыдычнага факультэта. У Пецярбургу К.Каліноўскі знаёміцца з рэвалюцыйнай публіцыстыкай “Современника” і “Колокола”, працамі В.Р.Бялінскага, А.І.Герцена, М.Г.Чарнышэўскага, М.А.Дабралюбава, захапляецца ідэямі класічнай нямецкай філасофіі і заходнееўрапейскага ўтапічнага сацыялізму, культурай славянскіх народаў і гісторыяй беларускага і літоўскага народаў. Актыўны ўдзел прымае К.Каліноўскі ў дзейнасці

рэвалюцыйных гурткоў Пецярбурга. У прыватнасці, ён і яго брат Віктар уваходзілі ў рэвалюцыйны гурток З.Серакоўскага, які знаходзіўся пад ідэйным уплывам М.Г.Чарнышэўскага. Каліноўскі становіцца перакананым  прыхільнікам рэвалюцыйна дэмакратычных ідэй, непрымірымым ворагам самадзяржаўя і прыгонніцтва.

У 1860 годзе К.Каліноўскі заканчвае Пецярбургскі універсітэт са ступенню кандыдата праў. У  пачатаку 1861 года вяртаецца на радзіму ў Беларусь, спрабуе паступіць на службу, але як “неблаганадзейнаму” яму адмовілі. Разам з Валерыем Урублеўскім, будучым генералам Парыжскай Камуны, стварае ў Гродне нелегальную рэвалюцыйна-дэмакратычную арганізацыю, у якую ўвайшлі найбольш прагрэсіўныя прадстаўнікі мясцовай разначыннай інтэлігенцыі, якая ставіла сваёй мэтай падрыхтоўку сялянскага паўстання ў Беларусі і Літве. Яны наладзілі сувязь з рэвалюцыйнымі арганізацыямі ў Вільні і Варшаве. Каліноўскі і яго прыхільнікі былі ўпэўнены, што поспех паўстання будзе залежыць ад удзелу ў ім сялянскіх мас, таму яны вялі актыўную агітацыю сярод сялян у вёсках і мястэчках Гродзеншчыны, заклікалі іх на барацьбу з памешчыкамі і самаўладствам. Рыхтуючы паўстанне ў Беларусі і Літве, К.Каліноўскі падтрымліваў цесныя сувязі з рэвалюцыянерамі Пецярбурга і Масквы, адтуль паўстанцам перапраўлялася зброя. Разам з В.Урублеўскім Ф.Ражанскім К.Каліноўскі летам 1862 г. заснаваў нелегальную друкарню і арганізаваў выпуск першай беларускай газеты “Мужыцкая праўда”. Выйшла сем нумароў, аўтарам і рэдактарам большасці з іх быў Каліноўскі. У сваіх артыкулах, звернутых да народа, падпісаных псеўданімам “Яська – гаспадар з-пад Гродна”, упершыню на беларускай мове Каліноўскі нёс рэвалюцыйна-дэмакратычныя ідэі ў асяроддзе сялянства, заклікаў яго да паўстання.

Яшчэ восенню 1861 г. у Вільні быў створаны “Камітэт руху”, як цэнтр падрыхтоўкі паўстання ў Беларусі і Літве. Ён адмежаваўся ад памешчыцкай партыі “белых”, якая была праціўнікам узброенага паўстання, бо баялася, каб яно не было масавым, сялянскім, антыпрыгонніцкім. Прыхільнікі гэтай партыі галоўнай задачай лічылі аднаўленне незалежнасці Польшчы ў межах 1772 г. шляхам умяшання іншаземных дзяржаў, якія прымусяць царскую Расію задаволіць гэтыя патрабаванні. Улетку 1862 г. “Камітэт руху” прыняў назву Літоўскага правінцыяльнага камітэта (ЛПК). Каліноўскі ўзначальвае рэвалюцыйна-дэмакратычнае крыло, ён адстойвае права Беларусі і Літвы на самавызначэнне і поўную ліквідвцыю памешчыцкага землеўладання. Будучы паслядоўным абаронцам інтарэсаў сялян, выказнікам іх імкненняў да сацыяльнай роўнасці, К.Каліноўскі добра разумеў, што толькі ўзброеннае паўстанне народных мас здзейсніць адвечныя жаданні народа. Таму ён заклікаў народ рыхтавацца да барацьбы. “Нам не маніхфестаў, а вольнасці патрэбна, – пісаў ён у “Мужыцкай праўдзе”, – і то вольнасці не такой, якую цар схоча даці, но якую мы самі мужыкі паміж сабою зробімо. А для таго, дзяцюкі, цяпер ужо талкуйце паміж сабою, якой вам вольнасці патрэбна і якім адно спосабам мужык яе дастаць можа” (Мужыцкая праўда. – 1862. - № 3).

Нягледзячы на асобныя тэарэтычныя памылкі, якія былі ўласцівыя ўсяму  сялянскаму ўтапічнаму сацыялізму, нават яго лепшым прадстаўнікам, Герцэну і Чарнышэўскаму, К.Каліноўскі, малюючы карціну будучага сацыяльнага ладу, выказаў шэраг выдатных ідэй, якія былі практычна ўвасоблены ў жыццё навуковым сацыялізмам пасля перамогі Вялікай Кастрычніцкай сацыялістычнай рэвалюцыі.

Ён марыў “раздаць усю пазямельную ўласнасць сялянам”, бо “гэта зямля да нас (мужыкоў) належыць”. Каліноўскі хацеў, каб мужыкі “ніколі, ніякай, нікому паншчыны не служылі і ніякога ў казну аброка не плацілі, і каб на век вякоў народ наш быў вольны і шчаслівы”. Па сведчанню генерала В.Ф.Ратча, які збіраў звесткі і пісаў па даручэнню Мураўёва-вешальніка працу аб паўстанні 1863 г., К.Каліноўскі хацеў стварыць у Беларусі і Літве грамадства “з усегульным ураўнаваннем праў”. Гэтыя словы В.Ф.Ратча сведчаць аб тым, што беларускі рэвалюцыянер выступаў за рашучую адмову ў будучым грамадстве ўсіх класавых, нацыянальных і рэлігійных прывілеяў і абмежаванняў. Вось другое сведчанне ўдзельніка паўстання з партыі “белых” К.Кашыца: “Перш за ўсё, лічыў Каліноўскі, нам трэба знішчыць гэтую гнілую і разбэшчаную касту, якую называюць дваранствам”. ¹ І яшчэ, са слоў Я.Гейштара, кіраўніка партыі “белых”, адзначваў, што “народ  сам заваюе сабе незалежнасць і запатрабуе ўласнасці ў памешчыккаў. Як ласку, дазваляў шляхцічам станавіцца ў паўстанцкія шэрагі, але не ў сваіх паветах, а там, дзе іх не ведалі… Калі б яна (шляхта) і загінула, сустрэла б яе толькі заслужаная кара, і краіна ніколькі ад гэтага не пацярпела”. ² З паслядоўна рэвалюцыйных пазіцый Каліноўскі ацэньваў і патрыятызм: “умераннасць у думках адносна саслоўяў і ўнутраных адносін прымаў за недахоп патрыятызму”. ³

Каліноўскі першым узняў пытанне ў Літоўскім правінцыяльным камітэце аб праве нацый на самавызначэнне. Ён марыў, каб Беларусь і Літва зрабіліся зноў самастойнымі і мелі сваю дзяржаўнасць – “саморондство”. Таму ён пастаянна адстойвае самастойнасць Літоўскага камітэта супраць намераў Польскага нацыянальнага камітэта ўшчамляць правы яго, умешвацца ў справы, выкарыстоўваць грашовыя сродкі і нават дзеля маральнага і палітычнага падпарадкавання змяняць яго назву і тым самым яшчэ больш падкрэслена весці вялікадзяржаўную палітыку адносна Беларусі і Літвы.

Выключна вялікае месца ў будучым грамадстве Каліноўскі адводзіў дэмакратычнай, сапраўды народнай дзяржаве. “Для таго каб была справедлівасць і праўда на свеце, – пісаў Каліноўскі ў “Мужыцкай праўдзе”, – а злыя людзі не збыткавалі і крыўду другім не рабілі е (ёсць) ронд (дзяржава, урад. – А.Б.), што бярэ падаткі, робіць школы, навучае кожнага, каб жыў па праўдзе, становіць суд: а калі гэта не памагае і робіцца несправедлівасць, то наймае войско, сцеражэ кожнога ад ліха і здзерства. От нашто ронд патрэбны, і як добры слуга глядзіць худобы гаспадарскей і слухае гаспадара, так добры ронд глядзець павінен шчасця людзей, слухаць народу і рабіць там так, як народові лепей. І не дзіво, бо не народ зроблены для ронду, а ронд для народу”. ⁴

¹ Кісялёў Генадзь. Героі і музы. – Мн., 1982. – С. 91.

^2. Кісялёў Генадзь. Героі і музы. – Мн., 1982. – С. 91.

³ Кісялёў Генадзь. Героі і музы. – Мн., 1982. – С. 91

^4. Мужыцкая праўда. – 1862. - № 4.