Каліноўскі К. За нашую вольнасць. Творы, дакументы / Ук­лад., прадм., паслясл. і камент.  Г. Кісялёва — Мн.: «Бе­ла­рускi кнiгазбор», 1999. 464 с., [2] л. iл.–(Беларускі кнігазбор: БК. Серыя 2, Гісторыка-літаратурныя помнікі).

Кастусь Каліноўскі (1838–1864)... Ці ёсць у гісторыі Беларусі — блізкай і далёкай — імя больш легендарнае і святарнае? Сучаснік Герцэна і Гарыбальдзі, ён быў яркім, таленавітым публіцыстам, рэвалюцыянерам, канспіратарам-арганізатарам, дыктатарам паўстання 1863–1864 гадоў на Беларусі-Літве — адчайнага ўздыму нашых продкаў супраць чужаземнага і сацыяльнага прыгнёту.

Зборнік «Кастусь Каліноўскі» — восьмы па ліку том «Беларускага кнігазбору» — працягвае ІІ-ую серыю — «Гісторыка-літаратурныя помнікі». Апрача хрэстаматыйнай «Мужыцкай праўды», «Пісьмаў  з-пад шыбеніцы» кніга ўпершыню грунтоўна ўводзіць у шырокі ўжытак шматлікія дакументы, творы, выказванні пра Калiноўскага і яго эпоху. Разлічана на самае шырокае чытацкае кола.

УДК 947.6 (093)+929 Каліноўскі

ББК  63.3 (4Беи)

СВЕДЧАННІ

СУЧАСНIКАЎ

I ГIСТОРЫКАЎ

Грамадска-палітычныя погляды Каліноўскага

Пароль

— Каго любiш?

— Люблю Беларусь.

— Так узаемна!

Праграмнае  патрабаванне

(Паводле К. Кашыца)

[...] Рэвалюцыйны дыктатар у Лiтве Калiноўскi вымавiў свае словы, гэтулькi адзначаныя патрыятызмам i хрысцiянскай мiласэрнасцю: «Бо перадусiм нам трэба знiшчыць гэтую гнiлую i гангрэнозную касту, якую называюць дваранствам»1.

Праграмны  «афарызм»

(Паводле Ю. Грабца)

На Жмудзi арганiзоўваў сялян ужо вядомы нам былы кiеўскi студэнт, а цяпер ксёндз Антон Мацкевiч, усю Лiтву абхадзiў, заўзята агiтуючы сярод люду i дробнай шляхты, Канстанцiн Калiноўскi. Шварцэ наладжваў у Беластоку невялiкую беларускую друкарню, адкуль выходзiлi пракламацыi да люду1. Радыкалiзмам лiтоўскiя дзеячы намнога апярэджвалi варшаў­скiх чырвоных. Славiўся, напрыклад, афарызм Калiноўскага: «Паўстанне мае быць чыста народным — шляхта, паколькi з намi не пойдзе, няхай гiне — тады сялянская сякера не павiнна спынiцца нават над калыскай шляхецкага дзiцяцi!»2 Рэвалюцыйныя пракламацыi, што кружлялi ў шырокiх колах — сярод iх асаблiвую вядомасць атрымала адозва «Сына Айчыны да сваёй лiтоўскай браццi»3, — адкрыта гаварылi пра паўстанне. Сваю iдэалогiю лiтоўскiя змоўшчыкi чэрпалi з Пецярбурга, дзе якраз у той час сярод польскай i рускай моладзi шырылiся рэвалюцыйныя плынi i ўладна панаваў уплыў Герцэна.

З «Сведений» В. Ф. Ратча

[Калиновский говорил] о приветствуемых и в России великих философических, современных идеях польской эмиграции1.

*

С отъездом Звирждовского2 красные стали совсем отбиваться от рук верховных вожаков партии руха; они окончательно отказались повиноваться центральному варшавскому комитету, и Калиновский, захватив полное преобладание в Литовском красном комитете, настаивал на введении организации из крестьян, дабы с ожидаемым к весне 1863 г. мятежом в Польше открыть свой мятеж в Северо-Западной России по образцу проектируемого Герценом для великорусских губерний3.

*

[Калиновский] был чистейшим произведением коммунистской литературы централизации4 со всеми федеративными бреднями «Колокола». Он понимал дело мятежа в таком смысле, что «топор не должен остановиться и над колыбелью шляхетского ребенка»5 и что «такой бестолковой башке, как Варшава, нельзя вверять будущую судьбу Литвы»6.

*

[...] Калиновский, который создавал свои крайне красные проекты и целый год ходил по деревням и по корчмам, находил, что одно только средство увлечь народ, именно раздать всю поземельную собственность крестьянам и из среды землепашцев составить организацию. Он заявлял, что укажет из мелкой шляхты и из крестьян на способные личности, которые сумеют панов принять в руки; Калиновский заявлял, что при подобных назначениях мятеж станет делом населения, что оно тогда увидит, что сулимый дар земли не одни только праздные обещания. Он хотел притянуть к себе народ, далеко выйдя из границ наделов, отдать всю землю крестьянам и из среды крестьян выбрать личности для исполнения своего плана. Такими только средствами Калиновский думал преодолеть ту преданность и благодарность к царю, которые, несмотря на все ухищрения помещиков и мировых посредников, громко высказывало сословие, вышедшее из крепостной зависимости. Этою же уловкою Калиновский рассчитывал навсегда истребить возможность всяких домогательств белых7.

*

Константин Калиновский с настроением герценовской школы во главе честолюбивейших личностей из красных литвинов настойчиво проводил идею о самостоятельности Литвы. В Литовском комитете он встретил сперва противника в Звирждовском, который белел вместе с петербургским кружком, которого он в Вильне был представителем; но кончилось тем, что Калиновский стал склонять на свою сторону Звирждовского, дав ему понять, что ему гораздо выгоднее будет стать самому во главе, чем плестись в хвосте петербургских столбов великого будования8.

*

Калиновский, при разладе с варшавским ржондом и имея главных противников в землевладельцах, от которых он хотел очистить страну, вошел в сношения с Варшавою, с людьми не только независимыми от ржонда, но и его врагами-соперниками — коноводами мерославчиков9. Калиновский рассчитывал, что единовременный мятеж, раскинутый по всей Северо-Западной России, укажет Западу на легкость торжества и будет самым ободрительным примером для крестьян соседних великорусских губерний10.

*

Красные, мартовским подпольным переворотом в Вильне11 низведенные с верхней ступени мятежной иерархии, выжидали время. Калиновский, став комиссаром Гродненского воеводс­тва, и Малаховский — помощником градоначальника Вильны, были влиятельнейшими между ними и, имея во многих довудцах12 своих друзей, не отказались от надежды возвратить власть, отнятую у них «предательски», как выражался Калиновский13.

*

При всех бедствиях главнейшую, однако, заботу лже-дикта­тора14 составила образовавшаяся сельская стража15, что видно из ряда настойчивых, торопливых распоряжений Калиновского. Сколько подобная стража, образованная правитель­ством, по словам Калиновского, «прежде была бы полезна революционному делу», столько она при управлении М. Н. Муравьева стала для него гибельною16.

*1

Калиновский и его близкие назвали меры, принятые генералом Муравьевым17, «июльскою катастрофою», поляки назвали «le coup de gréce»18; они были действительно предсмертным ударом польской справе в Северо-Западной России19.

*

[...] насмешливые слова Калиновского: «Генерал Назимов столько же сделал для умиротворения края, сколько генерал Муравьев для возбуждения в нем мятежа»20.

[Нацыянальнае пытанне ў ЛПК]

Когда же в устроенном комитете Константин Калиновский вступил в число его членов, тогда он этот вопрос, смутно понимаемый и на который никто не обращал внимания, на первых заседаниях стал приводить в ясность, дабы после освобождения, кончив борьбу с Россиею, не пришлось бы продолжать ее междуусобиями21.

*

[...] Сераковский мечтал об образовании конфедеративного государства, соединенного в одной нераздельной Польше, но в которое бы Литва вошла, имея своих представителей; понятно, что право на это представительство должно было принадлежать главным деятелям освобождения. Мнение Сераковского поддерживал Франц Далевский, но в кружке Звирждовского22 был Калиновский, который вовсе не был расположен работать для Польши и в случае общего освобождения шляхетства, если в Польше воскреснет древнее магнатство со всеми шляхетными традициями, с натяжкою приспособленными к ХIХ в., видеть Литву втянутою в тот же омут. Более всего боялся он вторжения белой партии эмиграции, указывая, что она, подобно французской эмиграции 1815 г.23, станет домогаться прежних прав и привилегий; Калиновский опасался того слияния с Польшею, при котором потом от нее нельзя было бы и отделаться. Он хотел [видеть] Литву не с возобновленными на новый лад старыми шляхетными традициями, но Литву, которую он мог бы пересоздать с всеобщим уравнением прав и состояний, на новых началах коммунистских бредней, проповедуемых Герценом и Ко, находя даже, что галицийская резня24 недостаточна, чтобы избавить народ от всякого влияния шляхетства, которого и подрастающее потомство может воскресить со временем домогательства настоящие.

Звирждовский как приверженец Сераковского противустал идее Калиновского, он настаивал на проекте конфедеративной Польши с национальным представительством Литвы и, как истинный шляхтич, кроме шляхетства, ни на какое сословие не обращая внимания, забыл о Жмуди25, что ему Калиновский и заметил. Касательно же внутреннего устройства, то Звирждовский назвал предположения Калиновского университетскими бреднями.

Когда же Калиновский заметил ему, что для слушания этих бредней его же военная академия врывалась стадом в университетские аудитории, то Звирждовский ему ответил, что мы посылали из военной академии стада для того, чтобы подзадорить к блеянию такое же стадо университета26.

Не знаем, поддался ли Звирждовский на коммунистские идеи Калиновского, но уже в 1862 г. он был ревностным защитником самостоятельной Литвы, почему во время восстания Сераковский, вероятно, и отправил его действовать в Могилевскую губернию: Калиновский до того увлек всех литвинов, что во всем кружке по выбытии Пшибыльского только один Франц Далевский, верный своему шурину Сераковскому, отстаивал идею конфедеративной Польши27.

*

Ассигнование суммы для Казанского заговора28 повело тоже к шумным заседаниям, но при этом идею Сераковского, проводимую Далевским, поддерживал и Звирждовский, всегда сторонник гигантских необычайных предприятий. Калиновский с постоянною мыслью сосредоточения средств Литвы тому противился; но проект Кеневича одержал верх и сумма была ассигнована29.

*

Калиновский стоял внимательным сторожем интересов Литвы и отстаивал, чтобы средства и силы Литвы вовсе не шли бы на дело Царства Польского. Литва, говорил он своим интимным, должна воспользоваться разладом между Россиею и Польшею и сделаться самостоятельною. Энергически отстаивал он сохранение революционным комитетом названия Литовского комитета против желания Варшавы присвоить ему название Литовского исполнительного отдела. Дабы в глазах масс высказать свое первенство, варшавский комитет постоянно придавал Литовскому придаточное наименование «провинциального». Калиновский постоянно требовал, чтобы расходы по Литве велись бы отдельно от Царства30.

*

[Памешчыкi не хацелi плацiць падаткi на карысць ЛПК.] Борзобогатый, ретивый сторонник Калиновского, тщетно неистовствовал; тогда Калиновский выразился, что если откормленные бараны не хотят, чтобы их стригли, то должно с них содрать и всю шкуру31.

З  успамiнаў  Я. Гейштара

З Канстанцiнам Калiноўскiм я пазнаёмiўся ўжо пасля пачатку паўстання ў Францiшка Далеўскага. Гэта была натура гарачлівая, але сумленная, без малейшай крывадушнасцi. Аддадзены душой i сэрцам люду i бацькаўшчыне, але прасякнуты крайнiмi тэорыямi, прытым лiтоўскi сепаратыст i на словах крыважэрны дэмагог. Быў ён непараўнальным, узорным канспi­ратарам, душою Камiтэта1, дасканалым выканаўцам распараджэнняў, якiя сам падзяляў. Аднак занадта мала меў выхавання, апрача таго характарызавала яго адсутнасць чыстага, палi­тычнага погляду i, што самае важнае, поўнае няведанне лю­дзей. Пры першым знаёмстве даводзiў мне, што ўдзел шляхты i памешчыкаў у паўстаннi не толькi не патрэбны, але i шкодны. Люд сам заваюе сабе незалежнасць i запатрабуе ўласнасцi ў памешчыкаў. Як ласку, дазваляў шляхце станавiцца ў паўстанцкiя шэрагi, аднак не ў сваiх паветах, а там, дзе iх, шляхцiцаў, не ведаюць! Па праўдзе кажучы, Калiноўскi хацеў, каб люд велi­кадушна дараваў шляхце злачынствы мiнулага, але калi б яна i загiнула, яе сустрэла б толькi заслужаная кара i краiна нiчога б ад гэтага не страцiла.

*

I Канстанцiн Калiноўскi, нягледзячы на свой пратэст2, перасланы Нацыянальнаму ўраду3, у якiм ён наракаў, што шляхце давяраецца кiраўнiцтва паўстаннем, нi на хвiлiну не вагаўся дапамагаць нам з усёй уласцiвай яму энергiяй. Быў ён спачатку памочнiкам начальнiка горада пры Аскерку, потым я паслаў яго ў Гродна, бо арганiзацыя на Гродзеншчыне iшла вяла, а Калiноўскi запэўнiваў, што найбольш мае там сувязяў. Акурат перад яго ад’ездам я меў з iм доўгую спрэчку: пасля таго, як яму былi дадзены iнструкцыi, ён рабiў мне розныя папрокi адносна спосабу трактоўкi людзей i справы. Я выслухаў як мага цярплiвей; што прызнаў слушным у ягоных заўвагах, прыняў, але прынцыповыя пункты пакiнуў без змены. Калi ён хацеў мне яшчэ рабiць папрокi, я запытаўся катэгарычна, цi прызнае ўладу i цi хоча ёй падпарадкоўвацца. Ён зразумеў пытанне i нават ацанiў энергiю, у той час калi я выказаў яму, як не ўмелi яны, будучы ў стырна, выкарыстаць для дабра (паводле iх разумення) справы гэты абавязак падпарадкоўвання ўладзе. Я i — мяркую — нават усе мае калегi з памешчыцкага Камiтэта павiнны былi б распусцiць свой Камiтэт i падпарадкавацца загадам Камiтэта руху як Нацыянальнага ўрада ў Лiтве. Я даручыў Калiноўскаму, каб не прызнавалася нiякай рознiцы памiж станамi; шляхты-памешчыкаў не адштурхоўваць, лiчыць iх неабходнай сiлай у паўстаннi, жыватворным духам. Аднак Калiноўскi да канца застаўся крайнiм, нягледзячы на ўсю сiлу свайго патрыятызму, не мог узняцца да бесстароннасцi, хоць быў у Гродне вельмi дзейным i, напэўна, нiдзе арганiзацыя не вялася так руплiва. Але Калiноўскаму не хапала самай важнай здольнасцi для такой дзейнасцi, не хапала ведання людзей. Выбар людзей, якiм давяраў, быў па большай частцы фатальны. Гарачы, нястрыманы i прасякнуты крайнiмi прынцыпамi, ён не любiў пярэчанняў; умеранасць у думках як наконт станаў, так i наконт унутраных стасункаў лiчыў нястачай патрыятызму. [...] I нельга было Калiноўскаму сказаць, як ён памыляўся ў выбары падобных асоб: сам высакародны, занадта верыў iншым. Гэта быў узор стойкага канспiратара; толькi ён адзiн мог цэлымi месяцамi ў Вiльнi, у час найвялiкшага тэрору, працаваць на свой страх i рызыку. Ён, якога пiльна шукалi, на кожную экзекуцыю прыходзiў да Дамiнiканскiх брам, бачыў тых, каго вялi на смерць4, i пад пагрозай штодзённага арышту нi на хвiлiну не страцiў энергii. Пад энергiчнай рукою — непараўнальны выканаўца, бо ўмеў i слухацца, калi яму загадвалi ў iмя абавязку. У тэорыях шаленец, напоў-Марат, лiтвiн-сепаратыст, але было там старапольскае сэрца; галава, перавернутая чужымi прынцыпамi, але праца, стойкасць, ахвярнасць героя.

*

Канст. Калiноўскi, пра якога пару разоў я ўжо згадваў, за­слугоўвае падрабязнага ўспамiну i таму тут яшчэ раз падаю яго характарыстыку5.

Сын небагатага шляхцiца з Гродзенскай губернi, ён атрымаў адукацыю ў Пецярбургу i пры гарачым патрыятызме вылучаўся крайнiмi тэорыямi, любiў народ, бачыў у iм будучыню Польшчы6, але занадта сурова меркаваў пра шляхту, ведаючы яе больш з крайне дэмакратычных часопiсаў i рускiх пiсьмен­нiкаў, чым з жыцця. Пры сваёй незвычайнай вытрымцы i асабiстай ахвярнасцi ён быў самым выдатным i чыстым прадстаўнiком непараўнальнага змоўшчыка; гэты чалавек адзiн быў варты сотняў, бо умеў працаваць, ахвяраваць сабою i хавацца. Яго тэорыi нярэдка вельмi яркiя i непрактычныя, логiка скрыўленая i рэзкая, але сiла i праўда пачуцця вялiкая; звалi яго «Хамам», ён сам гэтае iмя падкрэслiваў i як бы ганарыўся iм, востра выступаючы супраць шляхты. Быў ён калегам Авейды па Пецярбургу7, адным з самых дзейных членаў Камiтэта руху ў Вiльнi. З-пад яго пяра выходзiлi газеткi для народа. Калi паўстанне пачалося, пераважна ён спрачаўся з варшаўскiм урадам пра заходнiя паветы Гродзенскай губернi, бо Калiноўскi быў прытым да пэўнай ступенi сепаратыстам. Пры належным прызнаннi i павазе да яго характару, я павiнен, пiшучы шчыра, сказаць, што Калiноўскi быў выдатным, а ў нас, можа, адзiным камiсарам, чалавекам вялiкай ахвярнасцi, але зусiм не было ў яго шырэйшага погляду i палiтычнага чуцця. Сама палемiка ў часе барацьбы пра межы Лiтвы i Польшчы ўжо даводзiць дробязнасць, у той момант нават згубную. Таксама пры першым маiм знаёмстве з Калiноўскiм у Далеўскага балюча ўразiла мяне яго тэорыя пра будучае паўстанне на Лiтве. На думку Калiноўскага, можна разлiчваць толькi на польскi люд, а шляхту трэба пакiнуць у баку, а калi яна хоча таксама ўдзельнiчаць у барацьбе, то павiнна iсцi служыць у паўстанцкiх шэрагах у iншых паветах, дзе яе не ведаюць. Калi б падобнае меркаванне выказаў жыхар Пазнанскага княства або Кангрэсоўкi, было б гэта сумным, але ў кожным разе не так рэзка пазбаўленым усякай падставы, бо кожны разважлiвы чалавек павiнен прызнаць, што польскасць у Лiтве, на Беларусi, Украiне i Валынi прадстаўляе пераважна шляхта. Люд можа захоўваць памяць лепшых польскiх часоў, але пацягнуць да ахвяраў i барацьбы можа толькi прыклад ахвярнасцi i патрыятызму памешчыкаў i шляхты. Калiноўскi на каленях заклiкаў Далеўскага далучыцца да Камiтэта руху8. Для мяне знаёмства з Калiноўскiм, як бы там нi было, бясспрэчна, самым выдатным з Камiтэта, было прычынай не пагадзiцца безумоўна на аб’яднанне Камiтэта з Аддзелам9. Калi Нацыянальны ўрад, бачачы бяссiлле Камiтэта, заклiкаў нашу памешчыцкую арганiзацыю ўзяць уладу ў якасцi Аддзела, Калiноўскi напiсаў ва ўрад вострую адозву10, выгаворваючы, што шляхце давярае лёсы паўстання. Аднак на­пачат­ку ён быў вялiкай падмогай Ал. Аскерку ў кiраваннi горадам.

Неўзабаве пасля гэтага, калi Стан. Солтан не прыняў на­мiнацыi на гродзенскага ваяводскага начальнiка, а Гофмейстар жыў у аддаленых паветах, намеснiк жа Заблоцкi быў занадта мала дзейным, я выслаў у якасцi камiсара ў Гродзенскую губерню Калiноўскага. Характэрнай тады была наша размова. Я даў яму падрабязныя iнструкцыi, ён, выслухаўшы, рабiў свае заўвагi. Слушнасць некаторых я адразу прызнаў, але рашуча паўтарыў тое, што лiчыў прынцыповым, менавiта, каб нiдзе нi ў якiх адносiнах не выклiкаўся антаганiзм памiж памешчыкамi i iншымi пластамi. Я пагадзiўся, каб вiдавочную апатыю i вяласць шляхты ажыўлялi больш маладыя сiлы, але з тым, каб кiрунак нiколi не выходзіў на дэмагагiчныя шляхi. Каб спынiць спрэчку, я запытаўся ў канцы, цi прызнае ён патрэбу энергiчнай улады. Калiноўскi пацвердзiў. «I таму я патрабую, каб вы дакладна кiравалiся загадамi, якiя я як старшыня Ад­дзела даю свайму камiсару». Калiноўскi падаў мне руку i сумленна кiраваўся iнструкцыямi. Як усе крайнiя, ён не любiў апазiцыi, а таму акружаў сябе людзьмi, якiя слепа з iм згаджалiся. То ў выбары людзей быў вельмi нешчаслiвы; такiя, як Заблоцкi, кс. Чаповiч, Мiлевiч, Парфiяновiч, д-р Дзiчкоўскi11, былi яго крэатурамi, крыважэрнымi ў тэорыi i нiкчэмнымi, калi давялося спаткацца з рэпрэсiямi. Калiноўскi, заклiканы ў Ад­дзел разам з Малахоўскiм12, давалi гарантыi большай энергii, часткова яны падзялялi веру ў некаторыя загады варшаўскага ўрада, але i Калiноўскi сам у ходзе некалькiмесячнай барацьбы пераканаўся, наколькi памылковыя былi яго першапачатковыя прынцыпы.

Пазней успомню пра яго ўдзел i характэрны факт, якi сведчыць, што ў нас тэрарызм толькi на словах13. Тут я павiнен дадаць, што пасля майго арышту14 досыць хутка ўсё ўжо трымалася на адным Калiноўскiм. Ад 1 жнiўня 1863 года да арышту ў студзенi 1864-га Калiноўскi быў жывым духам крывавай лiтоўскай дэманстрацыi, яе дагарання. Ён мог уцякаць з Вiльнi, але нiколi не дапускаў думкi пра гэта, бо лiчыў сваiм абавязкам як быў першым змоўшчыкам на Лiтве, так стаць апошняй ахвярай тэрору Мураўёва. Цэлыя паўгода, хаваючыся ад пра­следаванняў, ён пастаянна, аднак, выказваў прыкметы жыцця, сам праследаваны, прысутнiчаў на кожнай экзекуцыi. Пасля арышту даваў адказы з усёй годнасцю, называючы сябе дыктатарам Лiтвы, а калi праўда, што заявiў на апошнiх допытах у камiсii, што памiрае спакойна, бо ў значнай ступенi дабіўся сваёй мэты: «Люд мае зямлю, а шляхты зменшылася напалову»15, гэта сведчыла б, што ён застаўся верным словам, якiя казаў мне ў Францiшка16. Аднак, ведаючы яго блiжэй, я думаю, што гэта камiсiя змянiла ягоныя словы, ён лiчыў напэўна, што далей пасля надзялення зямлёй ужо будзе толькi народ без рознiцы шляхты i люду — польскi народ.

Гейштара  дапаўняе
А. Серакоўская  (Далеўская)

11/23 студзеня выбухнула паўстанне ў Польшчы1.

Камiтэт Руху2 (якi быў утвораны побач з Лiтоў[скiм] Цэнт[ральным] Кам[iтэтам]3 i дзейнiчаў асобна) выдае ўжо ад сябе як адзiнай улады адозву да Лiтвы4.

У той час галоўнымi прадстаўнiкамi Руху ў Лiтве былi: Канстанцiн Калiноўскi, Звяждоўскi — афiцэр генеральнага штаба, Эдмунд Вярыга, Ахiлес Банольдзi, Чаховiч Зыгмунт, Казела5, якi адыграў потым выдатную ролю ў Каралеўстве6, Уладзiслаў Малахоўскi, Длускi — доктар i капiтан, Залескi — памешчык, Дзюлёран — камiсар з Варшавы ад Нац[ыянальнага] Ур[ада] (з часоў прыезду Аляксандра Дал[еўскага]7 усе яны, апрача Банольдзi, Длускага i Дзюлёрана, былi нам добра знаёмыя). [...]

[Францiшак Далеўскi] бачыць перад сабой толькi адну мэту жыцця — выратаванне айчыны.

I аднак, калi Бог дазволiў яму здзейснiць працу духу ўсяго жыцця, калi ўжо бачыў, што ўся ягоная Лiтва прымае яго праграму ў якасцi агульнай пуцяводнай нiцi будучай працы ўсяго грамадства, Францiшка не ўзрушылi ўмольныя просьбы i заклiнаннi Канстанцiна Калiноўскага, якi год назад заклiкаў яго, стоячы перад iм на каленях8:

— Францiшак, кiнь шляхту, кiнь гэтых недалугаў-эгаiстаў! Яны трымаюцца толькi дзякуючы табе! Ты iх трымаеш, ты iмi кiруеш, гэты статак бараноў не здолее iсцi сам, ты ж адзiн не дапускаеш паўстання, ты адзiн тут стрымлiваеш! Пераходзь да нас! Цудаў даб’ёмся, калi ты нас зразумееш, калi будзеш з намi! Тваёй галавы, твайго сумлення нам не хапае!

Францiшак маўчаў.

— Маўчыш! Значыць, не? Знаю цябе, не пойдзеш з намi, выходзiць — супраць нас! Калi так, дык ведай жа — я сам цябе тут у тваiм уласным доме сярод тваiх блiзкiх прыкончу кiнжалам!

— Зрабi так, калi думаеш, што гэта будзе карысна для справы, — адказаў ён спакойна.

Канстанцiн выбег.

Не ўстрымалi [Францiшка] нi пагрозы Калiноўскага, нi Шварца9. Сёння, паводле большасцi галасоў братоў з Каралеўства, што патрабуюць ахвяры, ён прайграў, знiшчыў, разарваў уласнай рукою справу ўсяго свайго жыцця.

*

Пасля арышту Францiшка 10 лiпеня 63 г.10 канчаецца дзейнасць Аддзела кiраўнiцтва Лiтвы i надыходзяць часы Выканаўчага аддзела11, якi ўтварыўся з былых дапаможных членаў пры 1-м Аддзеле. Самымi дзейснымi i выдатнымi ва ўсiх адносiнах з таго апошняга часу былi Уладзiслаў Малахоўскi, Канстанцiн Калiноўскi i Цiтус Далеўскi — тыя, каго не прыгадала, былi людзьмi бездакорнымi, але без iнiцыятывы.

Пасля выдання выраку на Дамейку Малахоўскi як начальнiк горада ўцякае — вось тады Цiтус i Канстанцiн дамаўляюцца: хто з iх дваiх першы будзе арыштаваны, возьме перад камiсiяй усю адказнасць на сябе — што не меў ужо таварышаў, а трымаў дыктатарскую ўладу. Не было на Лiтве такога моманту, якi мураўёўская камiсiя прадстаўляе, што дыктатарам быў Калiноўскi i што ўся ўлада была ў ягоных руках. У часы Калiноўскага (якому былi даручаны ўнутраныя справы) было 5 членаў i пасля яго смерцi было столькi ж.

Ведалi мы Калiноўскага шмат гадоў, быў ён сябрам лю­ду — можа, нават хлопаманам, але нiколi не быў ворагам якой-небудзь часткi свайго народа. Тое, што падае камiсiя пра яго радасць, што шляхта вывезена i вынiшчана, магло быць спробай адцягнуць увагу камiсii i Мураўёва ад няшчаснай i спакутаванай шляхты.

Як кiраўнiк унутраных спраў ён не мог гэтага казаць, бо апошнiм часам усе справы згасаючага паўстання абапiралiся на памешчыкаў; дык ён дзейнiчаў супольна з iмi: Агiнскi Мiхал, Юзаф Тышкевiч12, Падбярэскi13 i шмат iншых не шкадавалi нi сябе, нi сваёй маёмасцi. Напэўна, было сярод iх шмат кепскiх, слабых i эгаiстаў, але большасць выказала шмат шляхетнасцi i ахвяравала асабiстым шчасцем i маёмасцю дзеля патрэбы айчыны.

Успамiнае  Ю. Яноўскi

З папярэдняга апавядання ведаем, што ў хвiлiну, калi выбухнула паўстанне ў Каралеўстве, народная арганiзацыя ў Лiтве была вельмi слабая, толькi ў Беластоцкiм павеце iснавалi яе даволi моцныя зародкi.

У склад Камiтэта, што iснаваў тады ў Вiльнi, уваходзiлi: Людвiк Звяждоўскi, Ян Козел, Зыгмунт Чаховiч, Эдмунд Вярыга, Канстанцiн Калiноўскi1. Камiсарам Цэнтральнага камiтэта пры гэтым Камiтэце быў Нестар Дзюлёран.

Былi гэта людзi маладыя, поўныя гарачай любовi да сваёй бацькаўшчыны, канспiратары, гатовыя да бязмежнай сама­­ах­вярнасцi. Аднак неставала iм арганiзацыйнай жылкi. Будучыню бацькаўшчыны i яе вызваленне яны бачылi толькi ў паляпшэннi долi народа i ў народ гэты неслi патрыятычную прапаганду. Самай выдатнай у гэтых адносiнах асобай у Камiтэце быў Канстанцiн Калiноўскi. Ён быў адным з найшляхетных тагачасных мужоў Лiтвы, адукаваны, чысты, поўны высака­роднасцi, розуму i энергii. Абходзiў пешкi Лiтву i Беларусь, несучы ў народ жар любовi да бацькаўшчыны з такiм поўным самазабыццём, што, каб мець магчымасць блiжэй судакранацца з народам, нягледзячы на сваю унiверсiтэцкую адукацыю, стаў валасным пiсарам2. Не хацеў мець нiякiх стасункаў са шляхтай, а абапiраўся толькi на народ.

Адносiны Лiтвы i Польшчы разумеў толькi як федэратыўныя — з поўнай незалежнасцю Лiтвы. Зусiм не прызнаваў улады Цэнтральнага камiтэта, не хацеў прымаць адтуль нiякiх загадаў або распараджэнняў. Гэтая пазiцыя Калiноўскага, якую не ўсе ў Камiтэце цалкам падзялялi, была падставай непаразуменняў, бяздзейнасцi Камiтэта ў наладжваннi арганiзацыi i торгаў за ўладу з Цэнтральным камiтэтам. Той аднак саступiў, прызнаў за Лiтоўскiм камiтэтам пэўную самастойнасць у вядзеннi арганiзацыi, у прызначэннi яе ўладаў, вызначэннi тэрмiну паўстання. Больш умеркаваныя элементы i лiтоўская шляхта, аднак, зразумелi, што ва ўмовах, калi паўстанне ў Каралеўстве ўжо распачалося, Лiтва не можа заставацца бяздзейсным i нямым сузiральнiкам барацьбы. Зразумеў гэта, нарэшце, i сам Камiтэт i распусцiўся3.

*

Толькi ў студзенi 1864 г. палiцыi ўдалося схапiць нейкага Вiтальда Вiташэньца4. Гэта быў член Лiтоўскага камiтэта Канстанцiн Калiноўскi, адзiн з самых высокiх розумаў, якi вылучыла ў той час Польшча, чалавек аддадзены душой i целам iдэi вызвалення люду, шчыры апостал люду беларускага, са­праўдны герой паўстання 1863 г. Толькi пасля яго павешання 19 сакавiка 1864 г.5 Мураўёў з палёгкай уздыхнуў.

З  «Гiсторыi  паўстання...»
Б. Лiманоўскага

Быў ён шчырым народнiкам. Вызнаваў тое перакананне, што толькi сялянскае паўстанне верне свабоду лiтоўскiм народам. Народ для яго не быў адным толькi сродкам, але найперш быў мэтаю. Вызваленне сялян, ператварэнне iх у грамадзян — вось галоўная мэта. Але да гэтага можна прыйсцi толькi ўласнымi намаганнямi, самастойнай барацьбой. Любiў ён Польшчу, лiчыў, што унiя з ёй была гiстарычнай неабходнасцю i што i надалей яна застанецца такой неабходнасцю1, аднак адначасова раўнiва пiльнаваўся поўнай роўнасцi i сама­стой­насцi Лiтвы.

Асвету i арганiзацыю народа лiчыў самай важнай справай. З гэтай мэтай разам з Фелiксам Ражанскiм выдаваў у Вiльнi2 беларускую народную газету пад назвай «Мужыцкая праўда». Згуртаваў ён паслядоўнiкаў народнiцкiх перакананняў у канспiратыўную арганiзацыю, якая заклiкала студэнцкую моладзь i ўвогуле гарачых патрыётаў на пасады сельскiх настаўнiкаў i валасных пiсараў, i тыя — як сведчыць Ражан­скi — «працуючы з энергiяй i самаахвярнасцю, разгарнулi сваю карысную дзейнасць»3. Браталiся яны з людам, прынялi яго вопратку, i, калi ў першых днях другой паловы верасня адбывалася ў Вiльнi пышнае пахаванне лiрнiка Сыракомлi4, якi горача любiў люд, моладзь у сялянскiх свiтках пад­трым­­лiва­ла парадак.

*

Пра Калiноўскага маем мы занадта мала звестак, а мiж тым гэтая цудоўная i высакародная постаць заслугоўвае асобнай манаграфii. Сын дробнага шляхцiца, ткача з-пад Свiслачы5, пасля заканчэння гiмназii на Лiтве6 прыехаў у Маскву ва унiверсiтэт, дзе стаў сапраўдным апосталам — як яго называлi калегi — дэмакратычна-патрыятычных перакананняў. Гатовы заўжды дзялiцца апошнiм кавалкам хлеба з кожным земляком, гатовы заўжды лезцi на ражон у абарону сваiх калегаў, у польскiм коле ён меў вялiкую любоў i пашану. Выключаны з Маскоўскага унiверсiтэта за забароненыя кнiжкi, прычым чужую справу прыняў на сябе7, перабраўся ў Пецярбург, там скончыў унiверсiтэт са ступенню кандыдата i атрымаў пасаду ў Публiчнай бiблiятэцы8. У Пецярбургу Калiноўскi праз Серакоўскага i Дамброўскага зблiзiўся з рускiмi рэвалюцыянерамi. Ратч называе яго «вучнем камунiстычнай лiтаратуры Цэнтра­лiзацыi Дэмакратычнага Таварыства i федэратыўных трызненняў «Колокола»9 i мае ў гэтым пэўную слушнасць, бо Калiноўскi быў паслядоўнiкам сацыяльных прынцыпаў, абвешчаных Ворцэлем, прызнаных Лелевелем, развiтых Герцэнам; што ж да палiтычнага кiрунку, ён iшоў галоўным чынам за Мера­слаў­скiм10. Люду i федэратыўнай Польшчы ён быў адда­дзены ўсiм сэрцам.

З  «Гiсторыi  шасцi  месяцаў»
В. Пшыбароўскага

У самой Вiльнi ўтварыўся чырвоны Лiтоўскi камiтэт, куды ўваходзiлi згаданы ўжо намi капiтан рускага генеральнага штаба Людвiк Звяждоўскi, Францiшак Далеўскi1, службовец Варшаўска-Пецярбургскай чыгункi, Малахоўскi, Эдмунд Вярыга, доктар Длускi, якi некалi служыў на Каўказе, i Канстанцiн Калiноўскi, сын ткача з-пад Свiслачы2, з цягам часу сапраўдны дыктатар Лiтвы, надзвычай актыўны i энергiчны, чырвоны па поглядах, вялiкi энтузiяст, адзін са значнага кола постацяў, хто метэорам прамiльгнуў на пахмурным небе паўстання, пакi­нуўшы пасля сябе слабы i хутка гаснучы след.

Большасць гэтых членаў Камiтэта заплацiла жыццём за свае iдэi i здолела гераiчна памерцi за iх3. Цяпер, аднак, яны выказвалi свае iмкненнi да сепаратызму, хацелi поўнай незалежнасцi сваёй улады, толькi слабымi нiцямi звязанай з варшаўскiм Цэнтральным камiтэтам. Гэты апошнi не вельмi ахвотна, але, не маючы iншага выбару, саступiў, хоць дзейнасць вiленскага камiтэта была вельмi абмежаваная i ён пераважна займаўся пашырэннем арганiзацыi, якая, ужо згадвалася, у Лiтве iшла з цяжкасцю. Калiноўскi, зрэшты, пранiкшыся iдэямi чырвонай дэмакратыi, спрабаваў абмежаваць арганiзацыю толькi сялянскiм людам, не турбуючыся пра iншыя праслойкi i адкрыта заяўляючы, што толькi мужык можа ўзняць на сваiх моцных плячах будучую Польшчу. Са сваiмi дэмакратычнымi памкненнямi, ён не хацеў нiякай шляхецкай арганiзацыi, наадварот, выказваўся, што «сякера не павiнна спыняцца нават над калыскай шляхецкага нямоўлi». Пры гэтым ён быў адным з галоўных прыхiльнiкаў i папулярызатараў сепаратысцкiх лiтоўскiх памкненняў i не адзiн раз выказваўся на сваёй сакавiтай народнай мове, што «дурным варшаўскiм мазгаўням нельга давяраць лёсы Лiтвы». Таму гэтая арганiзацыя была вельмi слабая i вельмi павольна развiвалася, бо лiтоўскi мужык4 неахвотна ў яе ўступаў i наогул не разумеў, чаго ад яго хочуць. Дарэмна Калiноўскi, апрануты ў сярмагу лiтоўскага селянiна i абуты ў лыкавыя лапцi, вандраваў ад вёскi да вёскi, ад карчмы да карчмы i горача прапагандаваў iдэi поўнай перадачы зямлi сялянам, тыя слухалi яго пакорлiва, але да дзеяння не вельмi спяшалiся. Звяждоўскi, старэйшы, больш вопытны, а таму больш умеркаваны, не меў амаль нiякiх iлюзiй на тое, што лiтоўскi народ можна схiлiць да ўзброенай барацьбы за незалежнасць Польшчы, i ў будучай барацьбе за гэтую незалежнасць разлiчваў толькi на шляхту, якую Калiноўскi хацеў пад корань знiшчыць. Адсюль памiж гэтымi двума членамi Камiтэта ўзнiкалi няспынныя спрэчкi, якiя, як усякiя палiтычныя спрэчкi, распальвалiся ўсё мацней i паралiзоўвалi тым самым змову знутры. Калi нарэшце Звяждоўскi, з-за падазрэнняў расейскiх улад наконт удзелу ў змове, вымушаны быў выехаць у Маскву, Калiноўскi стаў гаспадаром становiшча i хоць няшмат мог зрабiць, бо не было магчымасцяў, аднак з няменшым запалам спрачаўся з «дурнымi варшаўскiмi мазгаўнямi» пра поўную аўтаномiю Лiтвы. Супраць такога погляду пярэчыў Нестар Дзюлёран, выхадзец з французскай сям’i, якi нарадзiўся ў Варшаве, паляк з выхавання i поглядаў, службовец Варшаўска-Пецярбургскай чыгункi, прызначаны Авейдэ камiсарам Цэнтральнага камiтэта ў Лiтве. Бачачы, што Калiноўскi, адкiнуўшы шляхту, надзвычай звузiў поле дзейнасцi i нават зрабiў яго бясплённым, ён сам заняўся гэтай справай, няспешна пашырыў гэтую арганiзацыю, аддаўшы яе пад непасрэднае кiраванне Цэнтральнага камiтэта. Беластоцкую акругу, дзе асновы арганiзацыi былi закладзены ўжо Шварцэ, аддаў у рукi названага Камiтэта, а ва ўсёй Лiтве, згодна з дэкрэтам ад 18 ка­стрычнiка пра народны падатак5, збiраў гэтыя падаткi i адсылаў iх у Варшаву. Гэтыя дзеяннi не маглi надоўга схавацца ад пiльнага вока Калiноўскага, якi хацеў самавольна адхiлiць Дзюлёрана i пачаў перагаворы з Варшаваю, спрэчкi, якiя ўсё ўзмацнялiся6.

Зноў  Пшыбароўскi:
варыянт-працяг  паводле  «Гiсторыi  1863  года»

Таму ў хвiлiну выбуху найвыдатнейшай асобай у Лiтоўскiм камiтэце стаў Калiноўскi, постаць, якая ў натоўпе ўсякага роду змоўшчыкаў гэтай бурнай эпохi малюецца самымi яскравымi i рэзкiмi рысамi. Крайнi чырвоны, з дэмагагiчнай падкладкай, паслядоўнiк тэорыi сацыяльнага перавароту, ён быў чалавекам бясспрэчна чыстым, вялiкай энергii i нязломнага характару. Шляхцiц з паходжання, нашчадак той дробнай мазурскай шляхты, якая ў часы Рэчы Паспалiтай несла ў некранутыя лiтоўскiя пушчы здабыткi польскай культуры1, сын ткача са Свiслачы, ужо ў Пецярбургу, студэнтам тамтэйшага унiверсiтэта, належаў да ўсiх рэвалюцыйных гурткоў, якiя на глебе сталiцы царызму па чарзе ўзнiкалi на працягу некалькiх гадоў. Пасля заканчэння вучобы вярнуўся са ступенню кандыдата права ў родную Лiтву i кiнуўся ў вiр тагачасных падзей. Быў ён без­умоўным паслядоўнiкам дэмагагiчна-камунiстычных тэорый эмiграцыйнай Цэнтралiзацыi i федэратыўных праграм герцэнаўскага «Колокола». Дык не верыў у паўстанне, распачатае шляхтай, якое ёю кiравалася i здзяйснялася, сцвярджаў, што толькi «мужыцкiя плечы» могуць узняць Польшчу i Лiтву, i таму, не далучаючыся ні да ніводнай шляхецкай арганiзацыi, вытокi якой iшлi з Варшавы, пусцiўся пешкi вандраваць па Лiтве i Русi; начаваў i жыў па сялянскiх халупах, сеяў там зернi рэвалюцыi, уладкаваўся нават на пасаду валаснога пiсара, але, здаецца, неўзабаве пераканаўся, што тэорыi, народжаныя ў цiшы кабiнетаў, адно, а практыка — iншае. Тым не менш гэты малады лiтоўскi Марат не пераставаў да канца сцвярджаць, што «тапор не павiнен спыняцца нават над калыскай шляхецкага нямоўлi». Гэтых тэорый, вiдавочна, ён не мог здзейснiць, бо, па-першае, не меў адпаведнай улады i сiл, а калi, нарэшце, узбiўся на паўстанцкую дыктатуру, самаго паўстання ўжо не было, а, па-другое, мусiў хутка пераканацца, што без гэтай ненавiснай, вартай сякеры шляхты паўстанне не магло б пра­трымацца нават два днi.

Больш важнай ад гэтых тэорый, якiя тлумачацца маладосцю i пецярбургскiм выхаваннем, дзе на глебе дэспатызму лягчэй за ўсё нараджалiся радыкальныя i крайнiя iдэi, была iншая тэорыя Калiноўскага, перанятая з «Колокола». Як вядома, палiтычная праграма Герцэна грунтавалася на тым, што ў будучым славянскiя землi, пазбавiўшыся дэспатычных паноў i чужога ярма, павiнны ўтварыць федэрацыю незалежных дзяржаў, якiя маглi б, жывучы па суседству, у iдылiчнай згодзе развiваць усе свае нацыянальныя асаблiвасцi. Дык вось Калiноўскi гэтую тэорыю, ва ўсёй яе паўнаце, стасаваў да Лiтвы. Паводле яго, Лiтва павiнна разам з Польшчай дабiвацца незалежнасцi, змагацца за выбаўленне ад чужога захопнiка, але складаць асобную адзiнку, зусiм незалежную ад Польшчы i звязаную з ёй толькi федэратыўнымi вузамi. У адпаведнасцi з гэтай тэорыяй, ён, уваходзячы ў Лiтоўскi камiтэт, не хацеў прымаць нiякiх загадаў з Варшавы, а хацеў, каб гэты Камiтэт распараджаўся i кiраваў паўстаннем самастойна i ў адносiнах да Нацыянальнага ўрада займаў становiшча ўлады роўнай i нiкому не падначаленай. «Нельга, — заклiкаў ён, — давяраць будучы лёс Лiтвы гэтай дурной кумцы Варшаве». Гэтая тэорыя, якая абвяшчалася адкрыта i шчыра, выклiкала шматлiкiя спрэчкi i разлад у Камiтэце.[...]

У паўстаннi бачыў ён найперш незалежнасць Лiтвы, а пасля сацыяльную рэвалюцыю. Таму дабiваўся перш за ўсё поўнага надзялення селянiна зямлёй; не хацеў, каб у канспiрацыю мяшалася шляхта, перакананы, што гэтая апошняя завядзе яго ў бездараж i ў рэшце рэшт загубiць; сцвярджаў, што паўстанцкую арганiзацыю трэба стварыць выключна з сялян i дробнай лапцёжнай шляхты.