Матэрыял з Вікіпедыі - вольнай энцыклапедыі

Бужане (валыняне) - племя ўсходніх славян, якое жыла ў басейне верхняй плыні Заходняга Буга (ад якога і атрымалі сваю назву); з канца XI стагоддзя  бужане называюцца валынянамі (ад мясцовасці Валынь).

Па дадзеных Баварскага ананіма (X стагоддзе), мелі 230 "гарадоў" (замкаў). Некаторыя даследнікі мяркуюць, што Бужане і валыняне раней зваліся дулебамі. Пасля ўключэння ў склад Кіеўскай Русі ў X стагоддзі Бужане страцілі незалежнасць і больш не згадваліся ў крыніцах.

Заходні Буг

Матэрыял з Вікіпедыі - вольнай энцыклапедыі

Заходні  Буг (укр. Західний Буг, белор. Заходні Буг, польск. Bug) - рака ва Ўсходняй Еўропе, на тэрыторыі Ўкраіны, Беларусі і Польшчы даўжынёй у 772 км.

Заходні Буг паходзіць з Падольскага ўзвышша ў межах Заходняй Украіны. Спачатку ён цячэ ў заходнім кірунку, але неўзабаве паварочвае на поўнач. Працякае міма Брэста па ўсходняй ускраіне Люблінскага ўзвышша і далей па Падляшшы, упадаючы каля Варшавы ў Нараў, недалёка ад яго ўпадзення ў Віслу. Ледастаў з канца снежня па канец сакавіка.

Найбуйныя прытокі

"     Правыя: Луг, Мухавец, Лясная, Нурэц, Брок;

"     Левыя: Полтва, Салокія, Букава, Гужва, Угерка, Кшна, Лівец.

Памежная рака

Ў сваёй сярэдняй плыні Заходні Буг з'яўляецца мяжой Польшчы з Украінай і Беларуссю. З 1 траўня 2004 таксама з'яўляецца ўсходняй мяжой Еўрапейскага звяза.

У гэтай частцы рака гістарычна з'яўлялася мяжой паміж каталіцкім і праваслаўным славянскім насельніцтвам.

Паўднёвы Буг

Матэрыял з Вікіпедыі - вольнай энцыклапедыі

Паўднёвы Буг (укр. Південний Буг; тур. Aksu) - рака на паўднёвым захадзе Ўкраіны даўжынёй 806 км. Басейн 63 700 км?.

Назва

В. В. Лабада ў сваім слоўніку піша, што рака была вядомая ў старажытных грэкаў пад назвамі Гіпаніс, Іпаніс, у летапісах - Богъ, Бъоугъ. Дакладнае значэнне невядома. Польскі мовазнавец Тадэвуш Лер-Сплавінскі  назву выводзіць з балта-славянскага Bog ("плынь") ці bougb ("адхіляюся, выгінаюся"). Французскі гідрограф Элізе Реклю злучае яго са словам бог. Ян Развадоўскі  і Макс Фасмер выводзяць гідронім ад  старажытнанямецкага  Bach ("раўчук").

Гідраграфія і бассейн

Паўднёвы Буг бярэ пачатак у Падолля, да ўсходу ад Валачыска і 90 км заходней Хмяльніцкага з балот на Падольскім узвышшы, адтуль цячэ на ўсход праз Вінніцу, зблізку якой змяняе кірунак на паўднёва-усходні і ўпадае ў Бугскі  ліман а затым утварае разам з Дняпром Днепра-Бугскі ліман, зблізку раскопак старажытнага горада Ольвія і далей у Чорнае мора. У вярхоўі цячэ па забалочанай мясцовасці ў нізкіх берагах; у сярэдняй плыні - у глыбокай даліне; маюцца парогі (асабліва на ўчастку ад Первамайска да сяла Аляксандраўкі  - Мігейскія  парогі, Багданаўскія парогі і інш.). Далей рака выходзіць на Прычарнаморскую нізіну.

Напаўненне вадой  змяшанае, з перавагай снежнага. Паводка з канца лютага да пачатку траўня, межань з чэрвеня па люты. Сярэдні выдатак вады ў 132 км ад вусця ў с. Аляксандраўка 89,3 м?/сек, найвялікі - 5.320 м?/сек, найменшы - 2,6 м?/сек. Замярзае амаль рэгулярна ў лістападзе - лютым; ўскрываецца да сярэдзіны сакавіка. Мінералізацыя вады да 0,9 г/л.

Галоўныя прытокі: Плоская, Воўк, Цярновая, Іква, Случ, Хамара (Хмяльніцкая вобласць); Згар, Роў, Соб, Дохна, Саўранка, Дзясна(Дзесенка) (Вінніцкая вобласць); асноўныя левыя - Сінюха, Мертвавод, Сініца ў Кіраваградскай вобласці,Інгул у горадзе Мікалаяў, правыя - Згар, Кадыма, Гнілы Еланец.

Населеныя пункты на Паўднёвым Бузе: Хмяльніцкі, Хмяльнік, Вінніца, Гнівань, Ладыжын, Саўрань, Гайворан, Первамайск, Южнаукраінск, Вазнесенск, Новая Адэса, Мікалаеў (50 км ад вусця).

Выбітнасці

На рацэ папулярны турызм на байдарках і рыбалка. На берагах таксама размяшчаюцца помнікі гісторыі і культуры, у тым ліку касцёл 1561 года ў мястэчку Лецічаў, разваліны Чэрленкаўскага замка XVI стагоддзя  каля сяла Селішча, манастыр дамініканцаў 1752 года, палац Ярашынскіх XVIII стагоддзя ў мястэчку Тыўраў, вадзяны трох-павярховы млын (матэрыял: камень і чырвоная цэгла), датаваны 1864 г.

Частка даліны Паўднёвага Буга і яго прытокаў уваходзяць у рэгіянальны ландшафтны парк "Гранітна-Стэпавае Пабужжа"

Гіпаніс

Матэрыял з Вікіпедыі - вольнай энцыклапедыі

Гіпаніс, "Конская рака" (буяная, бурная) - звычайна Паўднёвы Буг у ранніх антычных крыніцах, хоць часам пад такой назвай выступала і Кубань (па-фанетычнаму амаль паўтарае антычную назву).

Пліній палемізаваў з меркаваннем тых, хто змяшчаў Гіпаніс у Азіі (да ўсходу ад Танаіса-Дона, гэта значыць, атаясамлялі яе з Кубанню (Plin., IV, 88). Пры гэтым ні Герадот, ні Пліній, ні Солін не кажуць аб Гіпанісе-Кубані, затое гэты Гіпаніс згадваюць усе аўтары традыцыі Варрона Атацінскага (Flacc., VI, 147; Amm. Marc., XXII, 8, 26; Honor., А, 33). Флакк, напрыклад, паказвае, што Гіпаніс уброд пераходзяць эксаматы, народ, лакалізоўваны па дадзеных паралельных крыніц да ўсходу ад Меатыды (Ps.-Scymn., 878-879; Mela, I, 114; Polyaen., VIII, 55; Ptol., V, 8, 17).

Крыніца -  «http://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%93%D0%B8%D0%BF%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D1%81»

«Баварский географ».

Ёсць так званы Geographus Bavarus, "Баварскі географ". Гэта дакумент на двух лістах, які быў выяўлены ў 1722 годзе ў Баварскай дзяржаўнай бібліятэцы ў Мюнхене. Рукапіс утрымоўвае трактат пра геаметрыю Боэцыя….

…Сам рукапіс ставіцца, па палеаграфічным дадзеным, да IX стагоддзя. Лісты 149 і 150, якія ўтрымоўваюць "Descriptio", каля 850 года былі ўлучаны ў склад больш шырокага рукапісу, які належаў манастыру Райхенау на Бодэнзее. Такім чынам, "Descriptio" дажыла да гэтага часу.

Можна нават сказаць дакладней. Як усталяваў Б.Бішофф, палеаграфічны рукапіс выразна датуецца першай паловай сярэдзіны  IX ст. і напісаны ў скрыпторыі швабскага манастыра Райхенау. Паўднёванямецкае паходжанне помніка пацвярджаецца і дадзенымі самой крыніцы - характэрным параўнаннем памераў зямлі прусаў з адлегласцю паміж рэкамі Энс і Рэйн. Адносна мэт стварэння гэтай этнагеаграфічнай цыдулкі сумневаў у гісторыкаў практычна няма: яе складальнік меў на ўвазе місіянерскія мэты царквы.

Цікавячае нас месца ўяўляе сабою прыпіску ў канцы рукапісу. Яно ўтрымоўвае спіс плямёнаў і народаў, што жылі побач з Нямеччынай. Спіс складзены на лацінскай мове і завецца "Descriptio civitatum et regionum ad septentrionalem plagam Danubii", што азначае "Апісанне гарадоў і земляў да поўначы ад Дуная". Падкрэслім: да поўначы ад ДУНАЯ. Гэта каб у далейшым не расцякацца па ўсёй карце Еўропы аж да Волгі.

Назовы прыведзены на лацінскай мове і даволі моцна скажоны. Але можна паспрабаваць расшыфраваць хоць бы частку з іх.

Вось тэкст:

Descriptio ciuitatum et regionum ad septentrionalem plagam Danubii.
Isti sunt qui propinquiores resident finibus Danaorum quos uocant Nortabtrezi ubi regio in qua sunt ciuitates LIII per ducos partitae. Vuilci in qua ciuitates XCV et regiones IIII. Linaa est populus qui habet ciuitates VII. prope illis resident quas uocant Bethenici, et Smeldingon et Morizani, qui habent ciuitates XI. Iuxta illos sunt qui uocantur Hehfeldi, qui habent civitates VIII. Iuxta illos est regio, quae uocatur Surbi in qua regione plures sunt quae ha bent ciuitates L. Iuxta illos sunt quos uocantur Talaminzi, qui habent civitates XIIII. Betheimare in qua sunt civitates XV. Marharii habent ciuitates XI. Vulgarii regio est inmensa et populus multus habens ciuitates V. eo quod multitudo magna ex eis sit et non sit eis opus ciuitates habere. Est populus quem uocant Merehanos, ipsi habent ciuitates XXX. Iste sunt regiones quae terminant in finibus nostris. Isti sunt qui iuxta istorum fines resident. Osterabtrezi, in qua ciuitates plusquam C sunt. Miloxi, in qua ciuitates LXVII. Phesnuzi habent ciuitates LXX. Thadesi plusquam CC urbes habent. Glopeani, in qua ciuitates CCCC aut eo amplius. Zuireani habent ciuitates CCCXXV. Busani habent ciuitates CCXXXI. Sittici regio inmensa populis et urbibus munitissimis. Stadici in qua ciuitates DXVI populusque infinitus. Sebbirozi habent ciuitates XC. Vnlizi, populus multus, ciuitates CCCXVIII. Neriuani habent ciuitates LXXVIII. Attorozi habent CXL VIII, populus ferocissimus. Eptaradici habent ciuitates CCLXIII. Vuillerozi habent ciuitates CLXXX. Zabrozi habent ciuitates CCXII. Znetalici habent ciuitates LXXIIlI. Aturezani habent ciuitates CIIII. Chozirozi habent ciuitates CCL. Lendizi habent ciuitates XCVIII. Thafnezi habent ciuitates CCLVII. Zeriuani quod tantum est regnum ut ex eo cunctae gentes Sclauorum exortae sint et originem sicut affirmant ducant. Prissani ciuitates LXX. Velunzani ciuitates LXX. Bruzi plus est undique quam de Enisa ad Rhenum. Vuizunbeire. Caziri ciuitates C. Ruzzi. Forsderen. Liudi. Fresiti. Serauici. Lucolane. Vngare. Vuislane. Sleenzane ciuitates XV. Lunsizi ciuitates XXX. Dadosesani ciuitates XX. Milzane ciuitates XXX. Besunzane ciuitates II. Verizane ciuitates X. Fraganeo ciuitates XL. Lupiglaa ciuitates XXX. Opolini ciuitates XX. Golensizi ciuitates V.
Sueui non sunt nati, sed seminati.
Beire non dicuntur bauarii, sed boiarii, a boia fluvio.

Пераклад І.В.Дз’яканава ўсё па тым жа сайце http://www.vostlit.info:

….. (20) Бужане (Busani) маюць 231 горад..…..

Крыніца: http://pereswet.com/publish/bayern.html

Геаграфічныя назовы ў Беларусі, злучаныя з бужанамі.

в. Бужаны> Віцебская вобласць > Браслаў >Зарацкі

в. Бужаны> Віцебская вобласць > Браслаў >Межанскі

х. Бугры >Віцебская вобласць > Браслаў > Друеўскі

х. Бугры > Віцебская вобласць > Браслаў > Друйскі

в. Бугаі> Віцебская вобласць > Сенно > Багушэўскі

в. Прыбуж’е Новае>Магілёўская вобласць > Дрыбін > Міхееўскі

в. Прыбуж’е Старае>Магілёўская вобласць > Дрыбін > Міхееўскі

п. Прыбуж’е Старае>Магілёўская вобласць > Дрыбін > Міхееўскі

в. Буглаі>Магілёўская вобласць > Краснаполле > Мхініцкі

в. Буглаі>Магілёўская вобласць > Краснаполле > Высокаборскі

в. Забужкі> Брэсцкая вобласць > Кобрын > Хідрынскі

в. Бугрымаўка>Гомельская вобласць > Рэчыца > Перасвятаўскі

п. Пабужжа>Гомельская вобласць >Ветка

Прозвішчы: Бужынскі, Бугарэвіч, Бугельскі – Кораб – старажытныя беларускія шляхецкія роды.

Са спісу войска ВКЛ 1528 года:

Бугай Якуб, з. Бельскай з-лi Падляшскага в-д. 138 адв.

Геаграфічныя назовы за мяжой, злучаныя з бужанамі.

Бугульма — Расія

Бужумбура — Бурундзі

"Побуг",  прыватнаўласніцкі герб, якім карысталіся больш, чым 160 шляхоцкіх родаў Беларусі, Украіны, Літвы і Польшчы, у тым ліку, Грабоўскія, Доўнар-Запольскія, Канецпольскія, Керсноўскія, Станішэўскія, Філіповічы, Чыжэўскія.  Мае ў блакітным полі малюнак пасерабранай падковы з пастаўленым на яе залатым кавалерскім крыжом.

Клейнод - над верхам з каронай палова пасерабранага сабакі. У пачатковым варыянце герб меў чырвонае поле.

Вядомы з канца 14 стагоддзя,  у ВКЛ  - пасля Гарадзельскай уніі 1413 года.

МІФАЛОГІЯ

Бык (Бугай)

Н.І. Талсты

Бык - у народнай традыцыі асоба ўшанаваная жывёла, увасабленне сілы; ахвярная жывёла.

У паўднёваславянскай касмалогіі БЫК (часам тур ці вол) - апора зямлі. У Сербіі меркавалі, што зямля трымаецца на чатырох БЫКАХ - чорным (на захадзе), сівым, буланым (на поўдні), белым (на поўначы) і чырвоным (на ўсходзе). Быкі, стоячы ў густой жоўтай вадзе, п'юць яе і ёю насычаюцца, але яны старэюць і слабеюць і аднойчы ў іх падкосяцца ногі, тады зямля дасць расколіны, жоўтая вада пракрадзецца ў іх, і будзе сусветны патоп. Падобныя вераванні вядомы алтайскім, мусульманскім, старажытнаіндыйскай традыцыям.

БЫК як ахвярная  жывёла вядомы на Рускай Поўначы, у Ніжагародскай, Пензенскай і Арлоўскай  губернях. Збіраючы ў свята: (Іллін дзень ці інш.) мужчынскую жывёлагадоўчую братчыну (баль), заколвалі БЫКА, які выкормліваўся ўсёй абшчынай, з'ядалі яго ці раздавалі яго мяса і захоўвалі косткі, якія нібы прыносілі поспех. Аланецкія  паляўнічыя і рыбаловы верылі, што костка "іллінскага" (г.зн. зарэзанага для сакральнай трапезы ў Іллін  дзень) быка патройвае здабычу. Тыя ж аланецкія  мужыкі імкнуліся на балі захапіць кавалак бычынага мяса з косткай, "каб захапіць шчасце", бо з тым, хто мае Іллінскую костку, заўсёды прарок Ілля. Ахвярны БЫК "чырвонага колеру" забяспечвае (праз прарока Іллю) яснае надвор'е падчас жніва і сенажаці. На Арлоўшчыне косці "аброшнага" ("абяцанага") быка пасля братчыны закопвалі ў хляве, "каб не перавадзілася скаціна ў хаце".

У сёлах вакол Кірыла-Белазерскага  манастыра таксама прыносілі ў ахвяру "абяцанага" БЫКА: на храмавае свята (Ражство  Багародзіцы - 8. IX) у дзядзінца заколвалі БЫКА, варылі яго мяса і давалі гэта мяса жабракам, а астатнюю "абяцаную" скаціну прадавалі мяснікам, выгандлеваныя грошы ішлі ў карысць царквы. У той жа дзень, па паданні, прыходзілі перш да царквы алені і прыляталі качкі, а з Вешчвозера выходзілі адмысловай пароды быкі.

У Кастрамскім краі пры хваробах і мору скаціны ўладкоўвалі "Мікольшчыну" ("звалі Вялікага Міколу"). Для гэтага "абяцалі" нованароджанага бычка гадаваць да трох гадоў, каб затым закалоць яго да свята зімовага Міколы і зладзіць абед на ўсю вёску. На Ніжагародчыне абедзенны баль - "Мікольшчына" - з паглынаннем трохгадовага БЫКА прыходзіцца на мясаед, глухую восень ці раннюю вясну. Ва ўсходняй Сербіі ў Іллін дзень рэзалі БЫКА, варылі яго ў вялікім катле і з'ядалі  усім сялом разам на месцы "Пецікладзенці", дзе было пяць святых ключоў-студняў. У іх людзі мыліся па пятніцах і ўваскрэсенням і пакідалі там грошы, на якія і купляўся БЫК. У той жа дзень у Вялесе (Македонія) на "чыншавым" месцы збіраліся жыхары некалькіх сёлаў і пасля агульнай малітвы варылі мяса быка. Балгары ў панядзелак, напярэдні дня  св. Параскевы Пятніцы (14.X), пасярод сяла заколвалі БЫКА, варылі мяса і з'ядалі за агульнай трапезай.

У Польшчы БЫК выступае як цэнтральны персанаж траецкіх абрадаў. У Мазовіі яго пакрывалі старой сеткай і прыбіралі кветкамі і галінкамі, вешалі на рогі вянок з галін бярозы і гналі наперадзе статка; або на БЫКА саджалі пудзіла "рыцара" з альховай кары і затым скідалі яго далоў, завучы гэты абрад валовым вяселлем. У Куявіі  БЫК, пакрыты гунькай, з кветкамі на рагах удзельнічаў ва ўрачыстым шэсці ў суправаджэнні дзюжыны пастухоў, дзюжыны дзяўчат з кветкамі і музыкай, якіх сустракала ўся вёска.

У славянскіх мясцовых паданнях вядомыя духі - ахоўнікі ключоў, крыніц, студняў і азёр,  з'яўляюцца ў выглядзе БЫКА. Сербы ў Метахіі апавядалі, што ў с. Црна Врана на Падрыме з глыбокай крыніцы выходзіў вялікі БЫК і нападаў на сельскіх валоў. Тады хтосьці з сялян выкаваў жалезныя наканечнікі, умацаваў іх на рагах свайго вала, і вол забадаў быка, пасля чаго крыніца перасохла на дзесяць гадоў. Сербы верылі, што БЫК ахоўвае скарбы, прытым, "каб выкапаць скарб, трэба прынесці ў ахвяру свайго БЫКА і зарэзаць яго на месцы закапанага скарба". У Заходняй Украіне запісана былічка пра палевіка, які ахоўваў крыніцу, у выглядзе лятучага Быка, які то  блукаў каля ключа, то  знікаў.

БЫК - упадабаны персанаж каляднага і масленічнага пераапранання. У Кастрамскім краі была вядомая калядная гульня ў быка. Хлопец, трымаючы гаршок  на вілках (рогі), прыходзіў у хату, мукаў каля дзевак і махаў галавой, як бык. Яго "прадавалі" і, калі змаўляліся пра кошт, хтосьці з натоўпу "забіваў быка" - біў па гаршку, разбіваючы яго, і хлопец, які адлюстроўваў быка, уцякаў прэч з хаты, а іншыя хлопцы білі загадзя прыгатаванымі саламянымі джгутамі дзевак, пытаючы: "З кім быка ела?"

Па балгарскіх уяўленнях, БЫК недасягальны для нячыстай сілы, нароўні з ваўком і мядзведзем. З іншага боку, "нячысты" сам мог з'яўляцца ў абліччы БЫКА, па павер'ях сербаў - лужычан (статкі чорных быкоў, бычкі - цяляты), украінцаў (два  б'юшчыхчыся  бычка, бычок - "скацінка лесавога  бога", бык - палевік і г. д.). Першая хмара перламутравага адліву, якая прадвесціла навальніцу і град, у Валагоцкім краі завецца бык. У тлумачэннях сноў: чорны БЫК - немінучая небяспека, белы БЫК - хвароба, знямога (рус.). Найстаражытная вестка пра ахвярны БЫК прыналежыць Пракопу Кесарыйскаму (6 ст.). Ён паведаміў, што славяне верылі ў вярхоўнага бога грамабоя, у ахвяру яму прыносілі БЫКА  і іншых святых жывёл.

БЫК у славянскіх загадках - гэта месяц, сонца,  дзень і ноч, неба і зямля (рус. "Два быка бадуцца  - разам не сыдуцца"), столь і падлога, агонь і гаршок (беларус. "Рыжы бык ды чорнага лiжа") і інш.

Буган

Ёсць трава буган, расце  на барах і на балотах, кусцікамі злучана, колер жоўты, добра ёю тапіць хату і скарынкаю  чаромхаваю - то прусакоў не будзе.

Крыніца: Лицевой травник конца XVIII в.