Свідэрская культура

У 10 - 7 тысячагоддзях да н.э. на тэрыторыі Заходняга Палесся, Валыні, у басейнах Нёмана і Віслы жылі плямёны Свідэрскай культуры.

Свідерская культура - археалагічная культура мяжы палеаліту і мезаліту, распаўсюджаная галоўным чынам на тэрыторыі Польшчы і Беларусі (басейны рэк Віслы, Нёмана, Прыпяці). Назву атрымала ад помніка Свідры-Вельке, знойдзенага на тэрыторыі Польшчы, на месцы зліцця Віслы і Свідэра.

Большасць польскіх археолагаў адносяць Свідэрскую культуру да канца позняга палеаліту. Геалагічная датоўка познеледніковы  час, радыёвугляродны  некалькі старажытней (11-10 тысяч гадоў назад).

Свідэрская культура прадстаўлена рэшткамі невялікіх сезонных паляўнічых стаянак на пяшчаных выдмах. Жыллё ўяўляла сабою круглявыя пабудовы, дах якіх уладкоўваўся на жэрдкавым каркасе са шкур жывёл. Захаваліся толькі крэмневыя вырабы: двухплошчавыя нуклеусы, т. н. свідэрскія  лістападобныя наканечнікі стрэл з хвосцікам, скрабкі і разцы.

Лязо свідэрскага тыпу

Плямёны Свідэрскай культуры жылі ва ўмовах тундры. Асноўны занятак - паляванне на паўночнага аленя. Шырока выкарыстоўваліся лук і стрэлы.

Свідэрская культура сезонна вандроўных за паўночным аленем паляўнічых характарызуецца 5 тыпамі і 11 формамі наканечнікаў стрэл з добра і слаба выяўленым хвосцікам , наканечнікамі вярбовай , ромбападобнай і ланцетападобнай формаў. Гэтыя наканечнікі з'яўляюцца культурна-вызначальнымі. Звычайна помнік, дзе знаходзяць 2-3 тыпа такіх стрэл, аб'яўляецца свідэрскім.

Культуравызначаючымі з'яўляюцца і груба абабітыя спецыфічныя сякеры, крэмневыя пілкі, скоблі для тронкаў стрэл, нажы на ножападобных х пласцінах, свердзелы, разцы.

Па меркаванню некаторых даследнікаў вялікі ўплыў на развіццё позняй Свідэрскай культуры аказала Ліпская культура.

Культуры, роднасныя Свідэрскай культуры, а таксама якія выпрабавалі яе ўплыў, распаўсюджаны на тэрыторыі Беларусі і далей на ўсход - да басейна Акі і Верхняй Волгі.

Насельніцтва Свідэрскай культуры стала генетычнай асновай Сожскай (Днепра-Дзяснінскай) культуры, Нёманскай, Бутаўскай і Кундскай мезалітычных культур лясной паласы еўрапейскай часткі былога СССР.

Існуе версія, што прадстаўнікі Свідэрскай культуры казалі на т.зв. "еўразійскай" (барэальнай) мове (Н.Д. Андрэеў), г.зн. былі продкамі індаеўрапейскай, уральскай і алтайскай моўных сем'яў. (Н.А. Мікалаева, В.А. Сафронаў у кнізе "Вытокі славянскай і еўразійскай міфалогіі").

Як сцвярджаюць Н.А. Мікалаева і В.А. Сафронаў арэал еўразійскай прарадзімы (прарадзімы ранніх праіндаеўрапейцаў) па дадзеных лінгвістыкі знаходзіўся паміж Паўночным Пракарпаццем і Балтыкай. Асноўную частку гэтага арэала ў IX тыс. да н. э. займала толькі адна археалагічная культура - свідэрская, суіснуючая на захадзе з роднаснай арэнсбургскай археалагічнай культурай.

Н.А. Мікалаева і В.А. Сафронаў таксама сцвярджаюць, што менавіта носьбіты Свідэрскай культуры вынайшлі сякеру і прыручылі ваўка, выведучы пароду сабак.

Свiдэрская культура
Kultura swiderska • Svidru kulturos
сяр. 9 000 - пач. 8 000 г. да н. э.

Крэмневыя наканечнiкі стрэлаў пачатку мезалiту з тэрыторыі Літвы. (фота © www.lad.if.vu.lt)

Археалагiчная культура позняга палеалiту i ранняга мезалiту якая iснавала ў басеiне рэк Вiслы (Польшча), Прыпяцi i Нёмана. Назва паходзiць ад стаянкi Свiдры Вельке (Swidry Wielkie, Польшча). Адметная рыса - доўгiя наканечнiкi стрэл лазалiстай формы, вырабленыя з пласцiнаў. На тэрыторыi Беларусi ад пачатку мезалiту суiснавала адначасова з грэнскай культурай i iнш.

Асноўным заняткам насельнiцтва было паляванне, аб чым сведчаць наканечнiкi стрэл, знайдзеныя на месцах стаянак. Большасць прылад працы была выраблена з доўгіх і вузкіх пласцiнаў, адколатых ад прызматычных нуклеусаў. Як прыклад - наканечнікі стрэлаў, якія атрымоўваліся доўгімі, сіметрычнымі, у форме ліста лазы. На позняй стадыі развіцця пашыраецца вытворчасць буйных прыладаў працы - макралітаў.

Як i ў насельнiўцтва iншых культур канца палеалiту i пачатку мезалiту, жыллё мела кароткачасовы характар, паколькi залежала ад мiграцыi стадаў паўночнага аленя. Для стаянак выбiралiся сухiўя берагi буйных рэк. Жытло будавалася з жэрдак i пакрывалася, вiдавочна, карой або скурай. Было ў плане авальным або акруглым.

У эпоху мезалiту Свiдэрская культура дала пачатак Нёманскай мезалiтычнай культуры, Сожскай i культуры Кунда.

Распаўсюджанне свідэрскай культуры у Беларусі
(Крыніцы: карта "Рассяленне фінальнапалеалітычных і мезалітычных плямён"^1(ст.28);
карта "Каменны век на тэрыторыі Беларусі"^2(ст.299))

Знаходкi з раскопу паселiшча Баркалабава^{2 (ст.74)}

Наканечнiкі стрэлаў

Літаратура

1. В. Вяргей, І. Ганецкая, М. Гурын. Гісторыя Беларусі (у шасці тамах) Першы том. Мінск, ВП "Экаперспектыва", 2000.
2. Археалогія і нумізматыка Беларусі. Энцыклапедыя. Мінск: "Беларуская энцыклапедыя" імя Патруся Броўкі, 1993.

Чарняўскі М. М. Ілюстраваная гісторыя старадаўняй Беларусі: Першабытны перыяд. Мінск: Выд. цэнтр БДУ, 2003.

Крыніца: сайт http://spadczyna.com/search/b_search.htm

СВІДЭРЦЫ.

Крыніца: Матэрыял з Вікіпедыі - вольнай энцыклапедыі

Свідэрцы – гэта ёсць носьбіты свідэрскай культуры, магчыма, племя.

Свідэрская культура - археалагічная культура фінальнага палеаліту на тэрыторыі Цэнтральнай і Ўсходняй Еўропы. Ядром свідэрскай культуры лічыцца тэрыторыя Польшчы, Літвы і Беларусі. Аднак яе элементы прасочваюцца на сумежных тэрыторыях Расіі (Пскоўская вобласць  і Ўкраіны аж да Крыму. Названа па стаянцы Свідры-Вельке каля Варшавы (Swidry Wielkie). Прадстаўлена стаянкамі тундравых паляўнічых на паўночнага аленя, якія выкарыстоўвалі стрэлы з крэмневымі наканечнікамі. На аснове свідэрскай культуры сфармавалася бутаўская і кундская культуры. Знікненне свідэрскай культуры злучана з кліматычнымі зменамі пачатку галацэну.

….Арэал свідерскоай культуры распасціраецца ад даліны Віслы на захадзе да даліны Нёмана - на ўсходзе, ад басейна Прыпяці - на поўдні, да паўднёвага ўзбярэжжа Балтыйскага мора - на поўначы.

Ён падзяляецца на тры лакальных рэгіёна: Віслянскі - заходні, Нёманскі - усходні, Прыпяцкі -паўднёвы. Віслянскі  і Нёманскі рэгіёны на поўначы абмяжоўваюцца паўднёвым узбярэжжам Балтыйскага мора. Палессе на поўдні злучае гэтыя два рэгіёна і ўяўляе нізіну ў басейне Прыпяці, Сярэдняга Дняпра, і Дзясны на поўдні Беларусі і поўначы Ўкраіны "пляцам каля 270 тыс. кв. км. (КГЭ, т. III, с. 258).

Свідэрская культура

Крыніца: Матэрыял з Вікіпедыі - вольнай энцыклапедыі

Свідэрская культура – мезалітычная  постледніковая ўсходнееўрапейская археалагічная культура 10-7 тыс. да н.э. Ядром свідэрскай культуры лічыцца тэрыторыя Польшчы, Літвы і Беларусі. Аднак яе элементы прасочваюцца на сумежных тэрыторыях Расіі (Пскоўская вобласць) і Ўкраіны аж да Крыму. Названа па стаянцы Свідры-Вельке каля Варшавы (Swidry Wielkie). Прадстаўлена стаянкамі тундравых паляўнічых на паўночнага аленя, якія выкарыстоўвалі стрэлы з крэмневымі наканечнікамі. На аснове свідэрскай культуры сфармавалася бутаўская і кундская культуры. Знікненне свідэрскай культуры злучана з утварэннем  ва Ўсходняй Еўропе лясных масіваў.

Нататкі

1. Мезаліт у Паўночнай Еўропе

2. Творы першабытнага мастацтва

3. Пра старажытныя культуры на пскоўскай зямлі

4. Мезаліт у Крыму (агульная характарыстыка)

5. Прысвячэнні і эпіграмы А.Н. Сарокіна. У гонар Л.В. Кальцова

6. Мезалітычныя культуры Сярэдняга Паволжа

З энцыклапедыі “Археалогія і нумізматыка Беларусі”: Свідэрская культура – археалагічная культура плямён, якія ў сярэдзіне 9- пач. 8 тысячагоддзя да н.э.  жылі на тэрыторыі Польшы і Беларусі (басейны рэк Вісла, Нёмана. Прыпяці). Назву атрымала ад Свідры-Вельке, выяўленага на тэрыторыі сучаснай Польшы, на месцы зліцця Віслы і Свідэры.  Вылучыў у 1923 годзе польскі археолаг Л. Казлоўскі, даследвалі С. Крукоўскі, Л. Савіцкі, Р. Шыльд, Р. Рыманцене. Л. У. Кальцоў, У. Ф. Ісаенка, Л. Л. Залізняк і інш. Плямёны жылі ва ўмовах тундры.

Асноўны занятак насельніцтва – паляванне на паўночнага аленя. Яно пакінула кароткачасовыя стаянкі адкрытага тыпу. Жытлы круглаватыя,  шалаша- і  трапецападобныя, паглыбленыя ў землю, з вогнішчам пасярэдзіне. Некаторыя жытлы мелі ўваходны калідор. Інвентар свідэрскай культуры прадстаўлены хвалістымі і тронкавымі наканечнікамі стрэл, апрацаванымі крутой ратушшу па краях і плоскай з брушка, канцавымі дугападобнымі скрабкамі з падоўжаных пласцін і адшчэпаў, сярэдзіннымі, бакавымі і вуглавымі пласціністымі разцамі, праколкамі, скоблямі, адна- і двухпляцовачнымі нуклеусамі, сярод якіх вылучаюцца вырабы з косапастаўленымі пляцоўкамі. Большасць прылад працы вырабляліся з пласцін.

На думку некаторых даследчыкаў вытокам для развіцця позняй свідэрскай культуры стала ліпская культура. Насельніцтва Свідэрскай культуры з’явілася генетычнай асновай  сожскай (днепра-дзяснінскай), нёманскай, бутаўскай і кундскай мезалітычных культур лясной паласы Еўропы часткі былога СССР.

Геаграфічныя назвы ў Беларусі, злучаныя са свідэрцамі

Менская вобласць

в. Свірыдаўка >Менская вобласць > Крупкі >Ухвальскі

в. Сверынава>Менская вобласць > Стаўбцы > Мікалаеўшчынскі

г.п .Свір> Менская вобласць > Мядзел >

в. Засвір > Менская вобласць > Мядзел > Свірская

Віцебская вобласць

х. Свідэршчына > Віцебская вобласць > Міёры >  Перабродцкі

в.  Свердлы > Віцебская вобласць > Міёры >  Міёрскі

в.  Свердлы > Віцебская вобласць > Міёры >  Дворнасельскі

в. Свірдуні> Віцебская вобласць > Паставы >Лынтупскі

в. Свіркі > Віцебская вобласць > Паставы >Лынтупский

в. Свірплішкі> Віцебская вобласць > Паставы > Лынтупскі

в. Свіркі> Віцебская вобласць > Паставы > Камайскі

в. Свіркаўшчына>Віцебская вобласць > Докшыцы > Валкалацкі

в. Свіршчане> Віцебская вобласць > Міёры > Туркоўскі

в.  Свіраўшчына>Віцебская вобласць > Верхнедзвінск > Белькаўшчынскі

в. Свіраўшчына>Віцебская вобласць > Верхнедвинск > Галубоўскі

х. Свіркі> Віцебская вобласць > Міёры > Язненскі

в. Сквірцы> Віцебская вобласць > Міёры >Язненскі

в. Свіраны> Віцебская вобласць > Паставы > Камайскі

в.  Свірплішкі> Віцебская вобласць > Паставы > Лынтупскі

в.  Свіркі>Віцебская вобласць > Докшыцы > Параф’янаўскі

х. Свідэршчына >Віцебская вобласць > Міёры >Перабродцкі

в. Свірані >Віцебская вобласць > Талочын >Валкавіцкі

в. Свірналішкі > Віцебская вобласць > Браслаў >Відзаўскі

в. Свірналішкі > Віцебская вобласць > Браслаў >Апсоўскі

в. Свірбы >Віцебская вобласць > Ліёзна >Стасеўскі

в. Свірбы> Віцебская вобласць > Ліёзна >Ліёзненскі

в. Свіракі >Віцебская вобласць > Дуброўна >Малабахаўскі

в. Свірані>Віцебская вобласць > Талачын >Жукнеўскі

Гомельская вобласць

в. Свідэра >Гомельская вобласць > Рэчыца >Глыбаўскі

в. Свірыдавічы >Гомельская вобласць > Рэчыца >Свірыдавіцкі

п. Свірэжа >Гомельская вобласць > Лоеў >Карпаўскі

в. Свірынаўка >Гомельская вобласць > Мазыр >Каменскі

в. Свірыдавічы >Гомельская вобласць > Рэчыца >Заспенскі

Брэсцкая вобласць

в. Свіраны> Брэсцкая вобласць > Баранавічы > Жамчужненскі

в. Сварынь >Брэсцкая вобласць > Драгічын >Радастаўскі

Гарадзенская вобласць

в. Свірыды >Гарадзенская вобласць > Шчучын >Галавічпольскі

в. Свірыдавічы >Гарадзенская вобласць > Смаргонь >Залескі

в. Свіры >Гарадзенская вобласць > Наваградак >Ладзенікскі

в. Вялікія Свіраны> Гарадзенская вобласць > Астравец > Кемелішкаўскі

в.  Малыя Свіраны> Гарадзенская вобласць >Астравец > Кемелішкаўскі

в. Свіршчызна >Гарадзенская вобласць > Астравец >Астравецкі

в. Вялікія Свіраны> Гарадзенская вобласць > Астравец >Падольскі

в. Малыя Свіраны> Гарадзенская вобласць > Астравец > Падольскі

в. Свірыдавічы> Гарадзенская вобласць > Смаргонь >Залескі

Магілёўская вобласць

в. Свірэль >Магілёўская вобласць > Клімавічы >Гусаркаўскі

Прозвішчы: Свідрыгайла, Свідэрскі, Свірыдаў, Свiрыдонаў, Свіргаўдовіч, Свірж, Свіркуцевіч, Свіровіч, Свірплевіч, Свірскі, Сьвіршчэўскі, Сьвідва, Сьвідзінскі, Сьвідэрскі.

Са спісу войска ВКЛ 1528 года:

Свiрыдонаў Валодка, с. 35
Свирговдович Мартин, б. Вiлькамiрскага пав. Вiленскага в-д. 63
Свирж Адам, з. Бельскай з-лi Падляшскага в-д., Яго брат - Павел 187
Свирж Якуб, з. Бельскай з-лi Падляшскага в-д. 187
Свиридов, б. Белiцкага пав. Вiленскага в-д. 17
Свиркутевич Яцута, б. Гародзенскага пав. Троцкага в-д. 100 адв.
Свирович Янько, б. Упiцкага пав. Троцкага в-д. 112 адв.
Свирплевич Грин, б. Ваўкавыйскага пав. Троцкага в-д. 104
Свирская Якубовая, кнг., удава, харужая 16
Свирский Ждан Александрович, кн., служыць у кн. Слуцкого 15

Культуры, якія сфармаваліся на аснове свідэрскай культуры.

Бутаўская культура

Матэрыял з Вікіпедыі - вольнай энцыклапедыі

Бутаўская культура - мезалітычная культура Волга-Окскага міжрэчча VIII-VI тыс. да н. э. Сфармавалася на аснове Рассецінскай культуры (па іншых дадзеных, на аснове свідэрскай культуры). Плямёны бутаўскай культуры вялі вандроўны лад жыцця, займаючыся паляваннем з дапамогай лука і стрэл, якія былі запазычаны ў выніку судотыку з Кундскай культурай. Эвалюцыянавала ў Верхняволжскую неалітычную культуру V тыс. да н. э..

Кундская культура

Матэрыял з Вікіпедыі - вольнай энцыклапедыі

Прылады кундскай культуры

Кундская культура - мезалітычная культура (8000-5000 гг. да н.э.), распаўсюджаная на тэрыторыі ўсходняй Прыбалтыкі ад Польшчы да Ленінградскай вобласці і паўднёвай Фінляндыі. Развілася на базе свідэрскай культуры і пазней эвалюцыянавала ў нарўскую культуру. Пуліскае селішча Кундскай культуры лічыцца следам найстаражытнага знаходжання чалавека на тэрыторыі Эстоніі.

Рассецінская культура.

1. Археалагічныя помнікі эпохі мезаліту на тэрыторыі Расіі. Рассецінская культура. Стаянка Рассета

Рассецінская культура - прадстаўлена побач помнікаў у вярхоўях Акі, эпанімныя помнікі размешчаны на р.Рассета. Гэта культура датуецца познепалеалітычным-раннемезалітычным часам і падзяляецца на два этапа. Рессецінская культура ўспадкоўвае верхнепалеалітычныя традыцыі помнікаў тыпу Гагарына-Хатылёва II. Крэмневая індустрыя характарызуецца разнастайнай тэхнікай расшчаплення, нарыхтоўкі розных загатовак, але пераважаюць пласціны. Прылады прадстаўлены разцамі, галоўным чынам без падпрацаванай пляцоўкі, канцавымі і шматлезвійнымі скрабкамі. Шматлікія скоблі, касыя лёзы і вырабы з папярочна зрэзаным канцом, мікраліты з затупленым краем і наканечнікі стрэл на мікрапласцінках. У комплексе з помнікамі тыпу Смячка 14, ярка афарбаваных свідэрскімі і арэнсбургскімі элементамі, помнікі Рессецінскай культуры адыгралі значную ролю ў складанні Волга-Окскага мезаліту, паслужыўшы падставай для ўзнікнення мезалітычнай бутаўскай культуры. Крыніца: http://www.emc.komi.com/02/16/056.htm

2. Рассецінская культура - археалагічная культура свідэрскага тыпу, генетычна злучаная з палеалітычнымі помнікамі Рускай раўніны. Прадстаўлена побач помнікаў у вярхоўях р. Ака, эпанімныя помнікі размешчаны на рацэ Рассета. Культура датуецца познепалеалітычным - раннемезалітычным часам (17 - 12 тыс. гадоў назад) і падзяляецца на два этапы.

Успадкоўвае верхнепалеалітычныя традыцыі помнікаў тыпу Гагарына - Хатылёва II, блізкіх Касцёнкам. Крэмневая індустрыя характарызуецца разнастайнай тэхнікай расшчаплення, нарыхтоўкі розныя, але пераважаюць пласціны. Прылады прадстаўлены разцамі, галоўным чынам без падпрацаванай пляцоўкі, канцавымі і шматлезвійнымиі скрабкамі, Шматлікія скоблі, касыя лёзы і вырабы з папярочна зрэзаным канцом, мікраліты з затупленым краем і наканечнікі стрэл на мікрапласцінках. У комплексе з помнікамі тыпу Смячка 14, ярка афарбаваных свідэрскімі і арэнсбургскімі элементамі, помнікі Р. к. адыгралі значную ролю ў складанні Волга-Окскага мезаліту, паслужыўшы падставай для ўзнікнення мезалітычнай бутаўскай і блізкіх культур (гл. Дзяснінскі мезаліт). Аўтар: Золін П.М.

Арэнсбургская культура.

Матэрыял з Вікіпедыі - вольнай энцыклапедыі

Арэнсбургская культура - верхнепалеалітычная культура, распаўсюджаная на тэрыторыі сучасных Нідэрландаў і паўночнай Нямеччыны (11 тыс. да н. э.). Усходняй мяжой распаўсюду гэтай культуры былі вярхоўі ракі Волга. Аснову складала паляванне на паўночнага аленя ў прылядніковай тундры з выкарыстаннем лука і стрэлы. Даследавана стаянка Штэльмоар.

Ад арэнсбургскай культуры адбываюцца пазнейшыя культуры Фосна-Хенсбака на тэрыторыі Нарвегіі і Швецыі.

Культура Фосна-Хенсбака

Матэрыял з Вікіпедыі - вольнай энцыклапедыі

Сякера з Эстэргетланда

Сякера са Сконе

Культуры Фосна і Хенсбака (каля 8300 - 7300 гг. да н. э.) - дзве вельмі падобных археалагічных культуры эпохі эпіпалеаліту ў Скандынавіі; часцей за ўсё разглядаюцца пад агульнай назвай Фосна-Хенсбака. У культуру Фосна нярэдка ўключаюць і культуру Комса, хоць прылады апошняй ставіліся да іншага тыпу. Асноўная розніца складаецца ў тым, што культуры Фосна і Комса былі распаўсюджаны ўздоўж паўднёвага ўзбярэжжа Нарвегіі, тады як культура Хенсбака - усходней, уздоўж заходняга ўзбярэжжа Швецыі, галоўным чынам у цэнтральнай частцы правінцыі Бохуслен (Bohusl?n) да поўначы ад Гетэборга.

Нядаўнія даследаванні паказваюць, што дадзеная тэрыторыя, гэта значыць цэнтр Бохуслена (Bohusl?n), мела найбуйнае сезоннае насельніцтва ў паўночнай Еўропе ў перыяд позняга палеаліту і ранняга мезаліту. Гэта было злучана з кліматычнымі ўмовамі, блізкасцю басейна Венерн на ўсходзе і басейна Паўночнага мора на захадзе.

Культура Хенсбака пазней эвалюцыянавала ў культуру Сандарна, якая існавала на заходнім узбярэжжы Швецыі (лакальны варыянт культуры Нествет-Ліхульт).

Назва Фосна адбываецца ад мясцовасці ў акрузе Крыстыансунн, і ахоплівае найболей раннія селішчы ўздоўж  узбярэжжа Нарвегіі ад Хордаланна да Нурланна. Найстарыя селішчы ў Бохуслене на заходнім узбярэжжы Швецыі (Хенсбака) адбываюцца ад арэнсбургскай культуры ў Паўночнай Нямеччыне. Найстаражытныя селішчы групы Фосна ва ўсходняй Нарвегіі выяўлены ў Хегніпене, акруга Эстфолд. У 2008 г. выяўлена яшчэ больш старажытнае селішча ў Ларвіке.

Селішчы былі размешчаны зблізку сучаснага ўзбярэжжа, аднак у сувязі са сталым уздымам узроўня сушы пасля раставання льдоў у наш час яны знаходзяцца на вышыні 60-70 метраў над сучасным узроўнем мора на захадзе Нарвегіі, а Хегніпен - нават на вышыні 150 м над сучасным узроўнем мора. Размяшчэнне помнікаў сведчыць пра тое, што рыбалоўства і паляванне на цюленяў адыгрывалі важную ролю ў іх гаспадарцы. Мяркуецца, што яны выкарыстоўвалі для рыбалоўства лодкі з драўляным каркасам, паколькі большасць помнікаў культуры Хенсбака размешчаны на выспах. Культура Фосна-Хенсбака была чыста паляўнічае-збіральніцкай. У яе селішчах археолагі выявілі толькі каменныя прылады і рэшткі іх вытворчасці. Сярод характэрных прылад - сякеры з абломкаў краменя, наканечнікі дзід і стрэл (апошнія - з хваставіком).

МАГЛЕМАЗЕ

Маглемазе (датск. Maglemosekultur) - мезалітычная культура VII-V тыс. да н.э., рэшткі якой першапачаткова былі выяўлены на тэрыторыі Даніі. У далейшым артэфакты дадзенай культуры знаходзілі на шырокіх абшарах Паўночнай Еўропы ад Усходняй Англіі да Літвы і ад паўднёвай Нарвегіі да Пікардзіі. Маглемазцы аддавалі перавагу сяліцца па берагах азёр і жыць у буданах ці плеценых халупах.

…Самыя зыркія і характэрныя сляды культуры Маглемасе выяўлены на дацкай выспе Зеландыя, а таксама ў суседніх абласцях Даніі і Паўднёвай Швецыі. Найвялікай вядомасцю карыстаюцца селішчы на тарфянішчы Маглемасе ў горада Мулерупа, а таксама ў Халмгоры  і Свердборге на выспе Зеландыя. Значная частка старажытных селішчаў гэтага часу знаходзіцца зараз пад вадой Паўночнага мора. Пра гэта сведчаць, напрыклад, касцяны гарпун, які апынуўся ў кавалку торфу, вылаўленым драгай у берагоў Нарфолька (Англія), і іншыя аналагічныя знаходкі.

Такія ж па форме гарпуны, а таксама буйныя каменныя прылады, падобныя са знойдзенымі на мацерыку, былі выяўлены і на ўсходзе Англіі. На кантыненце такія знаходкі вядомыя ад Гановера (Нямеччына) да раёна да ўсходу ад Ніжняй Віслы. З помнікамі гэтай культуры ў шматлікіх адносінах збліжаюцца знаходкі ў Кундэ і ў некаторых іншых пунктах на тэрыторыі Эстонскай ССР.

Час, да якога ставяцца гэтыя помнікі, з'явілася важным этапам у гісторыі культуры насельніцтва паўночнай часткі Заходняй Еўропы, бо менавіта тады адбывалася значнае ўскладненне тэхнікі, узбагачаўся набор прылад працы і пачыналіся істотныя змены ў гаспадарцы.

У спосабах выраба прылад працы выяўляюцца дзве новыя важныя тэндэнцыі. Мезалітычныя плямёны паўночных абласцей Еўропы не выраблялі толькі дробныя крэмневыя прылады старымі, успадкаванымі яшчэ ад верхняга палеаліту спосабамі, г. зн. з пласцін, сколатых з прызматычнага нуклеуса, але і шырока выкарыстоўвалі тыя спецыфічныя прыёмы, якія ўжываліся для вытворчасці дробных крэмневых вырабаў геаметрычных формаў - мікралітаў.

Але самая характэрная рыса тэхнікі гэтага часу выяўлена ў шырокім распаўсюдзе буйных каменных прылад. Гэта былі прылады, якія сякуць, тыпу сякер ці цеслаў, раней што адсутнічалі. Такія прылады, нярэдка замацаваныя ў адмысловых муфтах з рога, шырока распаўсюджаны ў селішчах тыпу Маглемасе. З'яўляюцца таксама буйныя каменныя прылады, вырабленыя прынцыпова новымі тэхнічнымі прыёмамі, якіх наогул не ведалі да гэтага людзі каменнага веку,- "кропкавай рэтушшу", г. зн. паслядоўным выкрашываннем часціц каменя, а затым і свідраваннем. Так вырабляліся характэрныя для культуры Маглемасе булавы з выступамі-цапфамі па баках і скразной адтулінай.

Шырокага развіцця дасягае апрацоўка рога. З'яўляюцца рагавыя муфты для сякер, разнастайныя па формах гарпуны, наканечнікі з рога і касці, у тым ліку з глыбокімі пазамі  па краях, у якія ўстаўляліся вострыя лёзы з крэмневых пласцін.

Мяркуючы па ацалелых на стаянках культурным рэшткам, іх насельнікі былі спрытнымі і адважнымі паляўнічымі, якія здабывалі зубраў, казуль, ласёў, кабаноў, высакароднага аленя, выдр, баброў, бурага мядзведзя, ваўкоў і іншых звяроў і жывёл, характэрных для лясоў умеранага пояса. Нядзіўна таму, што сярод каменных вырабаў адно з першых месцаў, калі не першае, прыналежыць наканечнікам стрэл. Так, у тарфянішчы на выспе Фюн былі знойдзены рэшткі шкілета зубра, паміж рэбрамі якога знаходзіліся тры такіх наканечніка стрэл.

Асоба важнае значэнне ў жыцці старажытных паляўнічых азёр і балот Поўначы павінна было мець прыручэнне сабакі. Косці сабакі знойдзены ва ўсіх найважных селішчах культуры Маглемасе-ў Свердборге, Мулерупе, Халмгоре і Дзюфензее.

Яніславіцкая культура.

Яніславіцкая культура(культура маглемазскага тыпу) - археалагічная культура позняга мезаліту (6 - 5 тысячагоддзі да н. э.), распаўсюджаная на тэрыторыі ад цэнтральнай Польшчы да заходняй Літвы, Беларусі і паўночна-заходняй Украіны. Генетычна гэта культура злучаецца з агульнасцю маглемазе, насельніцтва якой, з прычыны затаплення значнай часткі тэрыторыі яго рассялення ў выніку марской трансгрэсіі, было змушана прасунуцца ў паўднёвым і ўсходнім кірунку. Гэта прывяло да складання як самой яніславіцкай культуры, так і да з'яўлення яніславіцкіх элементаў у інвентары шэрагу суседніх познемезілітычных культур. Насельніцтва яніславіцкай культуры прыняло удзел у складанні шэрагу ранненеалітычных культур заходніх і паўднёва-заходніх абласцей лясной зоны Ўсходняй Еўропы.

Насельніцтва Яніславіцкай культуры займалася паляваннем, у меншай ступені - рыбалоўствам і збіральніцтвам; пражывала на берагах вадаёмаў у наземным жыллі, атапліваемых вогнішчамі; памерлых хавалі ў магільных ямах. Акрамя крэмневага інвентара выкарыстоўваліся касцяныя прылады працы і падвескі з зубоў жывёл.

Культура аказала ўплыў на суседнія раёны, у прыватнасці, на Нёманскую мезалітычную культуру.

Майстры-свідэрцы цалкам авалодалі мастацтвам сколвання з прызматычных нуклеусаў доўгіх і вузкіх, правільна аграненых крэмневых пласцін. У іх з'явіліся таму і больш дасканалыя наканечнікі стрэл: вузкія і доўгія, строга сіметрычныя лёзы ў выглядзе вярбовага ліста.

Мезалітычны час паўсюдна характарызуецца першым чынам адным агульным для большасці плямёнаў і краін зменай у развіцці прадукцыйных сіл: гэта быў перыяд вынаходства і распаўсюду лука і стрэл. "Лук, цеціва і страла,- пісаў Ф. Энгельс,- складаюць ужо вельмі складаную зброю " (Ф. Энгельс, Паходжанне сям'і, прыватнай уласнасці і дзяржавы, Госпалітдрук, 1953, стар. 21-22).

Найболей раннімі кідальнымі прыстасаваннямі, якія ўзмацнялі дзейнасць чалавечых рук, былі прашча і кідальная дошка. Вынаходства лука азначала рэзкі зрух у прымітыўнай тэхніцы каменнага веку. У параўнанні з усімі іншымі раней узніклымі кідальнымі прыстасаваннямі лук апынуўся самай дзейснай і найболей магутнай дальнабойнай зброяй старажытных ваяроў і паляўнічых. Лук не толькі пашырыў радыус дзеяння кідання стрэл у параўнанні, напрыклад, з кідальнай дошкай, але і далёка перасягнуў гэту сваю палеалітычную папярэдніцу па лёгкасці, выгодзе звароту, трапнасці і шпаркасці стральбы. Шырокі распаўсюд лука спрыяў далейшаму развіццю палявання, значна палепшыў  жыццё паляўнічых плямёнаў і шмат у чым палегчыў іх паўсядзённую цяжкую працу.

….Такія ж па сваёй агульнай форме, як у Мейендорфе і Штэльмаоры, наканечнікі стрэл, разцы і скрабкі ўжывалі і тыя плямёны, якія засялялі тым часам і крыху пазней вобласці, размешчаныя да ўсходу ад Эльбы і Одара. Гэтыя плямёны пакінулі пасля сябе так званую свідэрскую культуру, сляды якой залягаюць у старажытных выдмах.

….Бутаўская культура мае трывалыя сувязі з познепалеолітычнымі традыцыямі як Дзяснінскага, так і мясцовага фінальнага палеаліту, у яе складанні адыгралі значную ролю познесвідэрскія і арэнсбургскія элементы. Геалагічны перыяд існавання свідэрскай культуры - апошняе плейстацэнавае аблядненне - Дрыас III. Абсалютная датоўка начала свідэрскай  культуры вызначаецца пачаткам Дрыаса III - 8 900 г. да н.э. і пераходам ад плейстацэну да галацэну, які датуецца "па істужачных глінах - 7 900 г. да н.э. (але па даным беларускіх археолагаў час узнікнення свідэрскай культуры – сярэдзіна  9- пач. 8 тысячагоддзя да н.э. )   (Монгайт, 1973, з.192) Н.А. Мікалаева, В.А. Сафронаў у кнізе "Вытокі славянскай і еўразійскай міфалогіі" (М., "Белы воўк", 1999) падсумавалі актуальныя даследаванні, якія даказваюць  складанне "прарадзімы еўразійцаў" у акрузе Карпат і паўночна-усходней - у Палессі (Беларусь) больш 10 тысяч гадоў назад. Там - у сутнасці, як людзі круга свідэрцаў, - адасобіліся заходнія еўразійцы (раннія праіндаеўрапейцы) і затым мігравалі ў Анатолю, дзе маглі прыняць удзел у фармаванні першых земляробчых культур.

…Вызначаючы прарадзіму еўразійскай (барэальнай) мовы і народа, Андрэеў (1986, з.277) паказаў на шырокі арэал "ад Рэйна да Ўрала", агаварыўшы пры гэтым, што раннія праіндаеўрапейцы "знаходзіліся паміж Рэйнам і Дняпром".

Ужо ў барэальнай мове пазначаны паняцці "лук" і "страла", "каменная сякера" двух відаў, вузкае каменнае цясло, каменны нож, праколку і скрабок, г.зн. прылады працы 7 тыпаў, галоўным чынам, каменных.

Свідэрская культура сезонна вандроўных за паўночным аленем паляўнічых характарызуецца 5 тыпамі і 11 формамі наканечнікаў стрэл з добра і слаба выяўленым хвосцікам , наканечнікамі вярбалістнай , ромбападобнай і ланцэтападобнай формаў. Гэтыя наканечнікі з'яўляюцца культурна-вызначальнымі. Звычайна помнік, дзе знаходзяць 2-3 тыпу такіх стрэл, аб'яўляецца свідэрскім.

Культуравызначаючымі з'яўляюцца і груба абабітыя спецыфічныя сякеры, крэмневыя пілкі, скоблі для тронкаў стрэл, нажы на ножападобных пласцінах, свердзелы, разцы.

У познепалеалітычных помніках, блізкіх свідэрцам, вядома жыллё з пераходам і калідорам. З іншага жылля прыцягваюць увагу круглявыя пабудовы, дах якіх уладкоўвалася на жэрдкавым каркасе са шкур жывёл. Цікава, што ў барэальнай мове ёсць паняцце "вязаць" у значэнні "злучаць калы і шкуры, майструючы пераноснае жыллё" Штогод, паляўнічыя ўвесну адвандроўвалі на абшары барэальных стэпаў да Балтыйскага мора і гарам Рыпам, а ўвосень адыходзілі да Карпат, да Заходняга Палесся.

Міграцыя актыўных еўразійцаў-свідэрцаў у Анатолю і Ўсходняе Міжземнамор'е, верагодна, выклікаліся часавым пахаладаннем. Каля сярэдзіны IX тыс. да н.э. халады сталі ўзмацняцца, вымерзлі рэдкія лясныя масівы, знішчаныя потым пажарамі. Ляднік набліжаўся да Карпат. Свідэрцы адышлі ў Закарпацце (Чыхлеу - Скауне), а затым да Дуная (Вялікі Славкаў - Залізняк, 1989, с.18-19, мал.5).

Свідэрцы перайшлі акругу Баспора і Дарданэл па суху, шырокія пралівы тут утварыліся ў выніку землятрусаў 7-4 тыс. гадоў назад.

Пачынаецца малаазійскі  найстаражытны этап ужо ўласна праіндаеўрапейскай гісторыі. Свідэрцы прыходзяць у Малую Азію як паляўнічыя, доўгі час утвараўшыя тандэм з паўночным аленем. Яны добра пазналі гэту жывёлу і неаднаразова спрабавалі прыручыць. Так, на стаянцы арэнсбургскай культуры, роднаснай свідэрскай і ўвесь час якая ўзаемадзейнічае з ёй, былі знойдзены тры патануўшых аленя, у якіх былі на шыі валасяныя завесы, што трымалі камяні. Камяні прывязваліся з мэтай абмежаваць рухі аленяў, якіх выпускалі на пашу, каб затым выкарыстоўваць як запас мяса з наступам халадоў.

…Поўнае падабенства са свідэрскім выяўляе і жыллё ніжніх пластоў Бейды (Бліжні Усход).

Свідэрскія наканечнікі стрэл з'яўляюцца бездакорнымі аналогамі тахунійскіх. Гэта падводзіць нас да праблемы генетычных вытокаў тахунійскай культуры.

…Паходжанне тахунійскай культуры ў адмысловай навуковай літаратуры не разглядалася. Карта яе помнікаў (Мелларт, 1982, с 54, карта 2) паказвае, што на ўсходзе яна дасягае р. Еўфрат (Букра); самым паўднёвым яе помнікам з'яўляецца Бейда - амаль у Сінайскага паўвострава; найболей паўночным - Рос-Шамра ў непасрэднай блізкасці да Малой Азіі. Менавіта Малая Азія, па меркаванні Мелларта, (1982, с. 40 - 41) з'яўляецца радзімай тахунійскай культуры.

Ад спрадвечна блізкаўсходніх культур тахунійцаў  адрознівае набор крэмневых прылад, збытны крэмневымі стрэламі, якія ў помніках Блізкага ўсходу ў перыяд існавання тахунійскай культуры VIII - VII тыс. да н. э. адсутнічаюць. У якасці кідальнай прылады аўтахтонамі выкарыстоўвалася прашча. У натуфійскай культуры доўгі час "не было вядома ўжыванне лука і стрэл" (Мелларт, 1982, з. 30), якія з'яўляюцца толькі ў найпозні перыяд натуфа.

….Адкрыццё ў Крыму 6 стаянак з інвентаром свідэрскага тыпу (Шан-Коба, IV пласт; Шугавея-Кая, Мур-зак-Коба, Караба-Яйла; Фатьма-Коба, 5 пласт - Мезаліт, 1984, с. 222) сведчыць пра масавае перасяленне ва Ўсходні Крым свідэрскага насельніцтвы, верагодна, з Панёмання, з раёнаў Дзясны (Смячкінская група) і Ўсходняга Палесся. Чыннікі тыя ж, што і рух заходніх свідэрцаў  у Анатолю - настаўшыя халады ў паўночных раёнах Еўропы падчас Дрыаса III.

Лёс свідэрцаў, пакінутых у Еўропе. Постсвідэрскія помнікі эпохі мезаліту ва Ўсходняй Еўропе (нёманская, культура Кунда, з магільнікам Пулі  у Эстоніі, якія датуюцца з 7 600 г. да н. э.; бутаўская постсвідэрская мезалітычная культура ў Волга-Окскім міжрэччы, тарфянікавая стаянка і магільнік Віснуў I у басейне Паўночнай Дзвіны і інш.) маюць агульнасць з прауральскай моўнай групай.

Невыпадкова даследнікі кажуць, што можна вырашыць з дастатковай дакладнасцю пытанне "генэза неалітычных культур". Н.Н. Турына (1989, с. 54) пераканаўча даказвае "пераемнасць неаліту" (нарўскай культуры - В. С.) ад пост-свідэрскай культуры мезалітычнай эпохі Кунда, а пост-свідэрскія  помнікі Беларусі, па іх меркаванню, з'явіліся асновай фармавання адмысловай верхнедняпроўскай неалітычнай культуры. Сувязь з пост-свідэрскімі помнікамі неалітычных помнікаў вярхоўяў Дзвіны служыць падставай для ўсталявання паходжання неаліту гэтага рэгіёна (Мезаліт СССР, з. 67). Пост-свідэрскія традыцыі "рэзка дамінуюць у традыцыях верхняволжскай культуры" (Мезаліт СССР, 1989, з. 86).

Этнічная атрыбуцыя заходнепалескіх свідэрцаў, якія пайшлі ў Малую Азію, усталёўваецца як раннепраіндаеўрапейская.

КУЛЬТУРА ЛІНГБІ.

З энцыклапедыі “Археалогія і нумізматыка Беларусі”:

Лінгбі культура, археалагіческая культура эпохі мезаліту (9-8 тысячагоддзе да н.э.). Была пашырана на тэрыторыі ад Паўночнай Еўропы да басейна р. Прыпяць. Назву атрымала ад стаянкі Лінгбі на востраве Зеландыя  (Данія). Насельніцтва культуры Лінгбі займалася паляваннем (паўночны і высакародны алень, лось, дзік і інш.).Найбольш характэрныя для Лінгбі культуры прылады – рагавыя сякеры і грубыя крамянёвыя наканечнікі дзідаў ці стрэл з шырокай насадкай. Спосабам абівання вырабляліся з нуклеусаў рубячыя прылады, з масіўных пласцін і адшчэпаў – кароткія нажы, скоблі, разцы, падобныя да мікралітычных. На ПдЗ Беларусі і ў Літве зрэдку сустракаюцца тыповыя для Лінгбі культуры прылады працы  (наканечнікі дзідаў і інш.). Стаянкі Лінгбі культуры выяўлены каля Опалі, вёсак Адрыжын Іванаўскага раёна, Заазер’е Зарэчненскага раёна Ровенскай вобласці. Помнікі Лінгбі культуры адносяцца пераважана да познеледавікоўя або перадбарэальнага перыяду.

НАРВЕНСКАЯ КУЛЬТУРА

Нарвенская культура
Narvos kultura • Kultura Narva • Нарвская культура
5 500 - 2 100 г. да н. э.

Археалагiчная культура неаліту ва Усходняй Прыбалтцы і на поўнчы Беларусi. Назва паходзiць ад месца вынаходніцтва на р. Нарва. Вытокі: кундская культура - нарвенская мезалітычная культура. Адметнай асаблiвасцю культуры з'яўляюцца дамешак з тоўчаных ракавін у глінянае цеста пры вытворчасці керамікі і пераважна касцяныя прылады працы. Належала да суполнасці культур грабеньчата-накольчатай керамікі, але вызначалася сярод іх некаторай адасобленасцю. На тэрыторыi Беларусi у эпоху неаліту суiснавала адначасова з днепра-данецкай, верхнедняпроўскай і нёманскай культурамі. Крываінскі варыянт Нарвенскай культуры стаў асновай для фарміравання паўночнабеларускай культуры.

Крыніца: сайт http://spadczyna.com/search/b_search.htm

Нёманская мезалітычная культура.

Нёманская мезалітычная культура - археалагічная культура, распаўсюджаная ў 8 - 5 тысячагоддзях да н. э. на тэрыторыі Літвы, паўночна-заходняй Беларусі і некаторых суседніх раёнаў. Паўстала ў выніку кантактаў постсвідэрскіх плямёнаў з насельніцтвам іншых мясцовых культур.

Для Нёманскай мезалітычнай характэрны лістападобныя наканечнікі стрэл, ланцэтападобныя лёзы, укладышы, трапецыі, авальныя сякеры, касцяныя вырабы.

Асноўнымі заняткамі былі паляванне, рыбалоўства і збіральніцтва. Узрасла роля рыбалоўства.

Носьбіты культуры прынялі ўдзел у фармаванні на тэрыторыі паўднёва-заходняй Літвы і заходняй Беларусі Нёманскай культуры.

Крыніца: сайт http://spadczyna.com/search/b_search.htm

Нёманская культура
4 000 - 2 000 г. да н. э.

Археалагiчная культура неаліту ў Беларускім Панямонні, на левабярэжжы верхняй Прыпяці, Паўночным Усходзе Польшчы і Паўднёвым Заходзе Літвы. У значнай ступені сфарміравалася на выснове Нёманскай мезалітычнай культуры. Адметнай асаблiвасцю культуры на ранняй стадыі з'яўляецца сціпла аздобленая вострадонная кераміка яйкападобнай формы. Пазней форма посуду і характар аздаблення пастаянна мяняўся пад уплывам суседніх культур. Належала да суполнасці культур грабеньчата-накольчатай керамікі. На тэрыторыi Беларусi у эпоху неаліту суiснавала адначасова з днепра-данецкай, верхнедняпроўскай і нарвенскай культурамі, пазней - з культурай шнуравой керамікі.

Сожская культура

Зліццё некалькіх культурных традыцый (Грэнская культура, Свідэрская культура) прывяло да фармавання на тэрыторыі ўсходняй Беларусі Сожскай культуры.

Сожская культура - археалагічная культура позняга мезаліту (6 - 5 тысячагоддзі да н. э.) у басейне верхняга Дняпра. Назву культура атрымала па месцазнаходжанню найболей даследаванай стаянкі Горкі (Чэрыкаўскі раён) на Сожы.

Тэрытарыяльна вылучаюць 2 групы помнікаў:

"     заходняя (басейн Бярэзіны);

"     усходняя (басейн Дняпра і Сожа).

Адметная рыса помнікаў Сожскай культуры - шырокае выкарыстанне ў якасці нарыхтовак для прылад працы адшчэпаў, часта з крэйдавай скарынкай. Характэрны наканечнікі стрэл з правільна аграненых ножападобных пласцін.

Для інвентара помнікаў Сожскай культуры характэрны постсвідэрскія сіметрычныя наканечнікі стрэл, прызматычныя, канічныя, аморфныя нуклеусы, скрабкі, разцы розных тыпаў, скоблі, праколкі, авальныя ці з перахопам сякеры.

Нуклеус (ад лат. nucleus - ядро) - кавалак краменя ці каменя інш. пароды, ад якога адбіваліся ці адціскаліся адшчэпы  ці ножападобныя пласціны для выраба каменных прылад. Нуклеус заўсёды мае т. н. ударную пляцоўку, г. зн. плоскасць, пакінутую ад адколатага першапачатковага кавалка каменя, і ідучыя пад кутом да яе западзіны ці жалабкі на месцы адколу адшчэпаў ці адціскаў пласцін.

Сожская культура сфармавалася ў спрыяльных умовах стабілізацыі прыроднага становішча канца барэальнага - начала атлантычнага перыядаў і атрымала ў спадчыну асноўныя рысы крэмневага інвентара Грэнскай культуры (тэхніка расшчаплення краменя, адмысловыя тыпы скрабкоў, разцоў, лёзаў) і Свідэрскай культуры (формы наканечнікаў стрэл).

Пераход ад барэальнага перыяду галацэну да атлантычнага (каля 8000 - 7800 гадоў назад) адбываўся даволі плаўна. Невялікае пахаладанне ў канцы барэала хутка змянілася распачатым пацяпленнем. З гэтай мяжы адзначаецца далейшае павелічэнне ролі шырокалісцевых парод у складзе лясоў, асабліва на водападзелах. На некаторых участках працяглы час захоўваліся лясы, блізкія па сваім тыпе да барэальных. Напачатку атлантыка (каля 7600 гадоў назад) на значных прасторах лясной зоны Ўсходняй Еўропы распаўсюджваюцца змяшаныя лясы ўмеранага пояса, якія мелі свае спецыфічныя рысы ў розных рэгіёнах.

Селішчы Сожскай культуры змешчаны па берагах рэк на першых і другіх надпоймавых тэрасах, часта паблізу ад выйсця крэмневай пароды. Асноўным заняткам насельніцтва былі паляванне, рыбалоўства, збіральніцтва.

Надпойменныя  тэрасы - рачныя тэрасы, якія ўзвышаюцца над поймай ракі і адлучаныя адзін ад аднаго ўступамі. Утворацца пры ўразанні ракі ў плоскае дно даліны з прычыны тэктанічных узняццяў, па-кліматычнаму абумоўленай змены рэжыму сцёку ці паніжэнні базісу эрозіі.

П-пойма, I-першая надпойменная тэраса, II-другая надпойменная тэраса

Сожская культура мае агульныя рысы з помнікамі позняга этапу Бутаўской культуры і Нёманскай мезалітычнай культуры, што абумоўлена агульнай свідэрскай асновай іх фармавання. На базе Сожскай культуры пазней паўстала Верхнедняпроўская культура эпохі неаліту.

Крыніца: сайт http://spadczyna.com/search/b_search.htm

НАТУФІЙСКАЯ КУЛЬТУРА

Матэрыял з Вікіпедыі - вольнай энцыклапедыі

Натуфійская культура - археалагічная культура мезаліту. Існавала на тэрыторыі Леванта каля 12 500-9 500 гадоў да н. э., меркавана развіўшыся на аснове мясцовай, але больш ранняй кебарскай культуры. Сярод асноўных заняткаў натуфійцаў  былі паляванне, рыбалоўства і збор збожжа дзікарослай травы, для чаго імі ствараліся адмысловыя жніўныя нажы і будаваліся збожжасховішчы. Натуфійцы былі папярэднікамі першых земляробчых культур рэгіёна, некаторыя даследнікі мяркуюць, што пераход ад збіральніцтва да апрацоўкі травы першымі ў свеце здзейснілі самі натуфійцы. Яны нароўні з носьбітамі суседняй зарзійскай культуры былі аднымі з першых людзей, якія прыручылі сабак: у іх пахаваннях, датаваных прыкладна 10 000 гадамі  да н. э., выяўлены шкілеты шчанюкоў і сталых сабак, пахаваных побач з чалавекам.

Вылучана брытанскім археолагам Д. Гэрродам  у 1928-1932 гадах. Названа па Вадзі-энны-Натуф, на беразе якога ў пячоры Шукбана (27 км да паўночнага захаду ад Іерусаліма) былі зроблены першыя знаходкі.

Распаўсюд і перыядызацыя

Па дадзеных радзіёвуглероднагоа аналізу, культура існавала прыкладна паміж 12 500 і 9 500 гадамі да н. э. Гэты час дзеляць на два перыяду: ранні (прыкладна з 12 500 да 10 800 гады да н. э.) і позні (з 10 800 да 9 500). Помнікі натуфійскай культуры выяўляюцца ў Палестыне з цэнтрам у даліне Ярдана, паўднёвей да Егіпту і паўночней да Еўфрата.

Натуфійцы выраблялі мікраліты: дробныя каменныя прылады, такія як наканечнікі стрэл і лёзы, якія размяшчаюцца на драўлянай ці касцяной аснове для атрымання сярпоў і жніўных нажоў. З'яўляюцца спробы шліфавання каменя. Для расцірання збожжа ўжываліся каменныя ступы (вышынёй да 80 см і вагай да 100-150 кг) і мялы, часам - паглыбленні, выдзеўбаныя прама ў скале.

Вялікі распаўсюд мелі наканечнікі гарпуноў і рыбалоўныя гаплікі, вырабленыя з косткі. Знойдзены ёмістасці, зробленыя са шкарлупіны страўсінага яйка. Выяўлены таксама касцяныя прылады, аналагічныя выкарыстоўваючым для пляцення кошыкаў, аднак прамых доказаў вытворчасці натуфійцамі  кошыкаў не знойдзена. Здагадка пра выкарыстанне кошыкаў таксама дазваляе растлумачыць той факт, што ямы-збожжасховішчы хоць і прысутнічаюць у натуфійскіх селішчах, але даволі рэдкія.

Рэшткі расліннай ежы натуфійцаў дрэнна захаваліся, тым не менш, атрымалася вызначыць, што ў іх рацыён уваходзіла дзікая пшаніца, бабы, міндаль, жалуды, фісташкі. Знаходкі костак сведчаць, што асноўнай здабычай у паляванні натуфійцаў  былі газэлі (Gazella gazella і Gazella subgutturosa), радзей - алені, дзікія быкі, кабаны, анагры. У далінах рэк (напрыклад, Ярдана), набывала значэнне лоўля рыбы.

1. 2. ВЫТОКІ СВІДЭРСКАЙ КУЛЬТУРЫ.

Граветская культура

Матэрыял з Вікіпедыі - вольнай энцыклапедыі

Граветская культура (Гравет, Ла-Гравет, Лаграветская, Гравецянская) - археалагічная культура позняга палеаліту.

Навукова датуецца 28 000 - 21 000 гг. да н. э. Названая па пячоры Ла Гравет (фр. la Gravette) у дэпартаменце Дардонь (Францыя).

З'яўляецца трэцім этапам у арыньякска-перыгорскім комлексе культур. Па сваіх прыладах ставіцца да позняй перыгорской культуры. Змяніла арыньякскую культуру ў 3аходняй Еўропе. Папярэднічае мадлену. У Цэнтральнай і Ўсходняй Еўропе да Расеі існаваў Усходні Гравет.

Характэрныя лёзы з пласцін з прытупленымі  бакамі, тупымі і прамымі на другім боку. Вырабляліся малыя статуі голых Венер.

Народ культуры: краманьёнцы, антрапалагічна падобныя 50 % сучаснага насельніцтва Еўропы. Як лічаць навукоўцы, народ склаўся таксама з часткі выжыўшых у халадах неандэртальцаў. Гэта пацвярджаецца блізкасцю граветскай культуры і культуры класічных неандартальцаў - мусцье.

Усходні Гравет

Усходні Граветт, Паўлавьен - археалагічная культура позняга палеаліту падчас апошняга ледніка. Падобнасць вырабаў культуры з вырабамі граветскай культуры дала ёй назоў. Вузейшае разуменне культуры абмежавана Вілендорф-касценкаўскай культурай. Археолагі вызначаюць пачатак культуры ў Аўстрыі і Маравіі (Вілендорф, Паўлаў) (але як быць з тым фактам, што фігурка была выраблена не з мясцовага каменю?) адкуль плямёны паляўнічых у пераходах за статкамі мамантаў засялілі даліны Віслы, Прыпяці, верхняга і сярэдняга Дняпра, Дона і магчыма далей.

Навукова датуецца 30 000(пачатак у Цэнтральнай Еўропе) - 20 000 гг. да н. э.

Адна з самых характэрных рыс - прысутнасць палеалітычных  венер (Вілендорфская Венера, Вестаніцкая Венера).

Галоўныя помнікі: Хоцілева- 2, Гагарына, Касцёнкі- 8/2, Пушкары -1, Баршчова- 1, Вілендорф, Дольні, Вестонцэ, Пшедмосць, Паўлаў, Аўдзеева, Петржкавіцэ, Бердыж, Касцёнкі- 1/1 і магчыма Касцёнкі - 21/3, Зарайск.

ГРАВЕТ

ГРАВЕТ, верхнепалеалітычная культура, названая па стаянцы Ла-Гравет у дэпартаменце Дардонь (Францыя); раней яе адносілі да верхнеарыньякскай культуры, але сёння разглядаюць як самастойную. Граветская культура, верагодна, прынесена ў Еўропу з усходу, да яе звычайна адносяць помнікі Паўднёвай Расеі, такія як Гагарына. З распаўсюджваннем гэтай культуры звязана большасць жаночых фігурак, званых "палеалітычнымі  Венерамі", выразаных з біўня маманта, косткі або каменя альбо вылепленых з сумесі касцянога попелу з глінай. Ва ўскрайкавых абласцях палеалітычнай  Еўропы граветская тэхніка апрацоўкі краменя, галоўны від якой вузкія пласціны з уплатнёнай  спінкай, праіснавала да канца эпохі палеаліту.

Гравецкая культура на тэрыторыі Беларусі.

Гравецкая культура - археалагічная культура распаўсюджана ў Еўропе ў 28 000 - 21 000 гг. да н. э. Названая па пячоры Ла Гравет (фр. la Gravette) у дэпартаменце Дардонь (Францыя).

Характэрныя лёзы з пласцін з прытуплеными бакамі, тупымі і прамымі на другім боку. Вырабляліся малыя статуі голых Венер.

Народ культуры: краманьёнцы, антрапалагічна падобны  50 % сучаснага насельніцтва Еўропы. Як лічаць навукоўцы, народ склаўся таксама з часткі выжыўшых у халадах неандэртальцаў. Гэта пацвярджаецца блізкасцю гравецкай культуры і культуры класічных неандртальцаў - мусцье.

Знойдзеныя на стаянцы (в. Бердыж) пласціны з біўня маманта з геаметрычным арнаментам характэрныя для касценкаўска-вілендорфскай культуры.

З энцыклапедыі “Археалогія і нумізматыка Беларусі”:

Бердыж – група археалагічных помнікаў каля вёскі Бердыж Чачэрскага р-ну.

Паселішча -1 эпохі верхняга палеаліту. За 3 км на Пд ад вёскі, за 0.5 км на Пд ад ад вёскі Падлужжа, ва ўрочышчы Калодзежкі, на паўднёвым пакатым схіле яра, урэзанага да цокаля другой надпоплаўнай тэрасы правага берага р.Сож. Прыдалінны ўчастак шырынёй на месцы паселішча 150-200 м над летнім межаным узроўнем вады ў рацэ. Адкрыў ў 1926 г К.М. Палікарповіч, даследвалі у 1927 г. С.М. Замятнін, у 1928-29 , 1938-39 г.г. Палікарповіч, у 1958-60. 1967, 1969, 1970 г.г. У.Дз. Будзько, у 1971 г. А.Г. Калечыц, раскапана 380 кв. м плошчы. Культурны слой 0,3-0.7 м. Выяўлены рэшткі  4 жытлаў і 5 гаспадарчых  ям, у будаўніцтве  якіх выкарыстоўвалі чарапы, буйныя плоскія і трубчатыя косці маманта і іншых жывёл. Першае жытло размешчана ва ўсходняй частцы паселішча, уяўляла сабой авал параметрам 5,5 на 4,5 м, заглыбленае ў мацярык на 0,5-0,6 м, на вонкавым краі якога размешчаны 13 чарапоў маманта, паміж імі прасочаны рэшткі сценак. У цэнтры жытла былі рэшткі адкрытага агнішча. Другое жытло размяшчалася на паўднёва-захад ад першага, уяўляла сабой паўавал з параметрам 7,5 на 4 м (абследавана паўночная частка жытла). Для пабудовы фундамента выкарыставана 10 чарапоў і больш за 40 трубчатых і плоскіх касцей мамантаў. Трэцяе жытло размяшчалася   на паўднёва-захад  ад другога, уяўляла сабой падоўжаны авал параметрам 11,5 на 5,5 м, сцены якога утваралі плоскія косці, пастаўленыя вертыкальна, і трубчастыя косці, пакладзеныя адна на адну гарызантальна або пастаўленыя вертыкальна. Падпоркамі для іх служылі чарапы маманта. У сярэдзіне жытла было адкрытае агнішча памерам 2 на 1,6 м. Чацвёртае жытло размяшчалася на поўнач ад трэцяга авальнай формы, параметрам 8 на 4,5 м, было складзена ў асноўным пастаўленымі вертыкальна плоскімі касцямі маманта, а таксама спалучэннямі трубчастых касцей з чарапамі. Гаспадарчыя ямы дыяметрам 2,4 на 3 м, глыбіной 0,6-0,8 м выкапаны ў мацярыку ніжэй дзённай старажытнай паверхні, абкладзены буйнымі касцямі мамантаў. Зверху накрыты біўнямі. На паселішчы знойдзены крамянёвыя наканечнікі коп’яў з бакавой выемкай, бакавыя, сярэдзінныя і вуглавыя разцы, нажы касцёнкаўскага тыпу, скрабкі, пласціныкі з прытупленым рэтушшу краем, вастрыі тыпу гравет, рэтушоры, адбойнікі, нуклеусы, прылады сякерападобных форм і інш. Знойдзены пласціны з біўня маманта з геаметрычным арнаментам касцёнкаўска-вілендорфскай культуры. Паселішча адно з самых старажытных на Беларусі, яго ўзрост – 27-25 тыс. год. Абсалютнае датаванне: першае 23430+ (-) 180, другое 24000 г. назад; помнік адносіцца адносіцца да касцёнкаўска-вілендорфскай культуры.

Юравічы

У цэнтры вёскі Юравічы на беразе р. Прыпяці, на паўднёва-усходнім схіле старажытнага яра, злучанага з далінай ракі знойдзена  паселішча эпохі верхняга палеаліту (26470- (+)420 г). У ніжнім гарызонце выяўлены рэшткі авальнай пабудовы на фундаменце з валуноў, чарапоў, буйных плоскіх і трубчастых касцей маманта.

Сабраны крамянёвыя прылады працы: вастрыі з прытупленным ратушшшу краем, скрабкі, пласціны-нажы, унікальны крамянёвы кінжал, нуклеусы. У верхнім гарызонце прасочаны рэшткі агнішчаў, выкладзеных камянямі і руіны моцна дэфармаваных жытлаў з касцей маманта, буйных камянёў і пліт валуннага паходжання. Паводле даследванняў Ксяндзова, культурны пласт разбураны ў старажытнасці. У выніку уразання яра ва ўсходнюю частку помніка культурныя рэшткі былі пераадкладзены ў базальны гарызонт і тоўшчу яравага алювію. Яны залягаюць у несартавальна пясчана-гравійным матэрыяле гарызонту размыву марэны сярод шматлікіх валуноў і рознакаляровых аглееных  пяскоў, якія ацалелі ад размыву. Культурныя рэшткі, што знаходзіліся ў заходняй частцы помніка, ў ходзе плоскаснага змыву перасунуліся ўніз па схіле ў паўночным напрамку. За гады раскопак знойдзены крамянёвыя бакавыя разцы, ножападобныя пласціны, вастрыі і пласуінкі з прытупленным ратушшу краем,  прылады с лускаватай падчоскай канцоў, скрабкі, адбойнікі, ратушоры, нуклеусы, праколкі, вырабы з біўня маманта – абломак капалкі, пласцінка з геаметрычным узорам у выглядзе шасцівугольнікаў і зігзагаў, абломкі пласцін з паліроўкай і штрыхоўкай па ўсёй паверхні, касцяныя рэшткі маманта (15-20 маладых асобін), старажытнага быка, каня, пясца. Паводле арнаменту на косці помнік нагадвае Елісеевічы, паводле крамянёвага інвентару блізкі да помніка еўрапейскага позняга гравета. З’яўляецца адным з найстаражытнейшых помнікаў на Беларусі.

Елісеевічы

На правым беразе р Судасцьў вёсцы Елісеевічы Бранскай вобласці (вобласць пражывання этнічных беларусаў)  знойдзена стаянка верхняга палеаліту, 1-ай паловы апошняй стадыі валдайскага зледзянення.

У ніжнім гарызонце выяўлены рэшткі паўзямельных жытлаў авальнай формы, заглыбленых у зямлю на 0,5-0,6 м, зробленых з розных касцей маманта (чарапы, буйныя трубчатыя і плоскія косці). Знойдзены крамянёвыя прылады працы (бакавыя. Вуглавыя, сярэдзінныя, пляскатыя разцы, скрабкі на канцах ножападобных пласцін, вастрыі, пласціны з прытупленным ратушшу краем, долаты, цяслападобныя прылады, адбойнікі, ратушоры. Нуклеусы, вырабы з касцей зайца, лісіцы, ваўка, бурага мядзведзя, пясца, паўночнага аленя і інш.. біўня маманта (верацёнападобныя наканечнікі коп’яў, землекапалкі, іглы з вушкам, шылы, праколкі). У ліку цікавых знаходак – авальныя пласціны з біўня маманта са складаным неаметрычным арнаментам у выглядзе 6-вугольнікаў, зігзагаў, ліній, што нагадваюць луску рыбы, выявы рыбы; жаночая статуэтка з біўня маманта; упрыгожанні (амулеты, падвескі) з прасвідраваных для падвешвання зубоў дробнай жывёлы, марскіх ракавін і прэснаводных малюскаў, трубчатых марскіх чарвякоў. Датуецца ніжні гарызонт 20-18 тысячагоддзем да н.э., верхні- 13-10 тысячагоддзем да н.э.

Юдзінава

Каля вёскі  Юдзінава Патарскага раёну Бранскай вобласці (месца пражывання этнічных беларусаў) знойдзена верхнепалеалітычнае паселішча. Выяўлены рэшткі 2 вялікіх і 3 малых жытлаў з касцей мамантаў.  Адно з вялікіх жытлаў, памерам 11 на 13 метраў, мае 2 канцэнтраваных кольцы з чарапоў маманта (унутранае – 14,  вонкавае – 20 чарапоў), уздоўж вонкавага кальца складзены трубчастыя косці маманта. Унутры жытла былі былі рэбры маманта і рэшткі агнішча ў выглыдзе скопішча касцянога вуголля. Малыя жытлы мелі круглаватую форму 5-6 м у папярочніку, кольцы з чарапоў маманта - і вонкавую абкладку з трубчастых і інш. касцей. Ва ўсіх жытлах трапляюцца плоскія і трубчатыя косці са штучнымі адтулінамі, відаць прыстасаванымі для мацавання каркаса. З вонкавага боку жытлаў выяўлены 3 вогнішчы памерамі 4,2 на 2,4 м; 5,4 на 3 м; 3,5 на 3 м, каля іх размяшчаліся пляцоўкі, дзе вырабляліся прылады працы.

Пры раскопках знойдзены рэшткі фауны (маманта, бурага мядзведзя, пясца, паўночнага аленя, бізона і інш.), разшэплены крэмень, бакавыя, сярэдзінныя, вуглавыя і камбінаваныя разцы, скрабкі (простыя і двайныя канцавыя, паўкруглыя і круглаватыя на кароткіх адшчэпах), пласціны з прытупленай спінкай, праколкі, долатападобныя прылады, шырокалязавае скрэбла, а таксама камбінаваныя прылады працы. Сярод касцявых і рагавых знаходак – наканечнікі дроцікаў і коп’яў, дзяржанні крамянёвых прылад працы (шылаў, іголак, праколак), цёрачнікі для расцірання расліннай ежы, капалкі, ратушоры, вастрыі, кінжалы і інш. Рэчы палеалітычнага мастацтва прадстаўлены галоўкай птушкі, выразанай з адростка рога паўночнага аленя. Для арнаменту на касцяных вырабах характэрны ромбы. Зігзагі, падоўжныя хвалістыя лініі, а таксама чаргаванне заштрыхаваных прамавугольнікаў і інш. Вырабы з біўняў маманта ўпрыгожаны арнаментам, што нагадвае луску змяі. Упрыгожанні прадстаўлены наборам прасвідраваных ракавін, амулетамі з зубоў ваўка, пясца і іншых жывёлін.

Паселішча адносіцца да позняй пары верхне палеалітычнай эпохі (20-18 тыс. г. да н.э.). Радыёметрычныя даныя ў межах ад 12300 – (+) 200 да 15660 –(+) 180, зробленыя пры аналізе рэшткаў касцей маманта і іншых жывёл, вышэй перваначальных і не могуць быць надзейнай крыніцай для датавання помніка.

Усяго толькі па тэрыторыі Беларусі знойдзена 100 паселішчаў палеаліту і 600 неаліту. Гэтая культура носіць назоў вілендорфска-касценкаўская.

Касценкаўска-вілендорфская культура

Матэрыял з Вікіпедыі - вольнай энцыклапедыі

Касценкаўска-вілендорфская культура - археалагічны комплекс лакальных культур позняга палеаліту Цэнтральнай Еўропы і Рускай раўніны. Яе разглядаюць як частку Ўсходняга Гравета. Навукова датуецца 30 000(пачатак у Аўстрыі і Маравіі) - 20 000 гг. да н. э. Агульнасць культур Маравіі, Польшчы, даліны рэк Прыпяць, Дзясна, верхняга Дняпра, Дона. Склалася ў выніку руху плямёнаў з Маравіі ўздоўж далін Віслы, Прыпяці, Дзясны да Дона следам за мігрыруючымі  жывёламі. Рух жывёл быў выкліканы рэзкім пацяпленнем. Характэрны выгляд мастацтва, які адрознівае культуру ад іншых - постаці Венер. Найболей вядомая - Вілендорфская Венера (датаваная 30 000-27 000 гг. да н. э.) з Ніжняй Аўстрыі, была вырабленая не з мясцовага краменя. (аўт. Г.А.: Вельмі цікавы назоў гэтага месца  - вілен, напамінае назоў нашай Вільні, ад назова духаў - Вілы.) Гэта кажа  на міграцыю плямёнаў культуры з іншай тэрыторыі . Як лічаць, была статуэткай багіні Зямлі.

Усходні Гравет

Усходні Гравет - археалагічная культура позняга палеаліту падчас апошняга ледніка. Падобнасць вырабаў культуры з вырабамі граветскай культуры і даў ёй назоў.

ЛІПСКАЯ КУЛЬТУРА

З энцыклапедыі “Археалогія і нумізматыка Беларусі”:

Ліпская культура, археалагічная культура эпохі верхняга (позняга) палеаліту на Валыні, датуецца познамадленскім перыядам (19-12 тысячагоддзі да н.э.). Назву атрымала ад групы помнікаў на р. Ліпа каля аднайменнага сяла паблізу г. Дубна Ровенскай вобласці. Першыя помнікі выяўлены ў 1908  годзе (Гарадок). Раскопкі ў 1926 годзе праводзіў Л. Савіцкі. Найбольш грунтоўныя даследванні зроблены В.П. Савічам у 1960-63 гадах на стаянках паблізу сяла Ліпа і ў 1968-79 гадах на стаянках Кулычоўка каля г. Крамянец Цярнопальскай вобласці.

Знойдзены рэшткі жытлаў, косці маманта, насарога, тура, зубра, паўночнага аленя, каня, пясца і інш., праколка, костка, птушкі з насечкамі, косць з антрапаморфнай выявай. Плямёна ліпскай культуры выраблялі крамянёвыя нажы, скрабкі, бакавыя разцы, мікравастрыі і граветы (вузкія пласціны з прытупленым краем), праколкі, масіўныя свердлы і наканечнікі дзілаў, нуклепадобныя сякеры і інш. Пласціны нарыхтоўваліся з чоўнападобных нуклеусаў своеасаблівай формы. Распрацаваная плямёнамі ліпскай культуры крамянёвая вытворчасць існавала ў наступныя эпохі. Ліпская культура стала вытокам для развіццябольш позняй свідэрскай культуры, помнікі якой распаўсюджаны на паўночнай Валыні і заходняй Беларусі ў басейнах Віслы і Нёмана.

1. 3. З'яўленне чалавека на тэрыторыі Беларусі. Неандэртальцы. Краманьёнцы.

Матэрыял з Вікіпедыі - вольнай энцыклапедыі

З'яўленне чалавека на тэрыторыі сучаснай Беларусі ставіцца да  мусцьерскай эпохі (100- 40 тыс. гадоў назад). Аб гэтым сведчаць знойдзеныя прылады працы. У гэты перыяд адбываецца пераход ад першабытнага чалавечага статка да радавога ладу.

Мусцьерская культура - археалагічная культура сярэдняга палеаліту, распаўсюджаная ў Еўропе, Паўночнай Афрыцы, Сярэдняй Азіі і на Блізкім Усходзе. Помнікі позняй Мусцьерскай культуры ў Еўропе датуюцца радыёвуглеродным метадам 53-33 тысячагоддзем да н. э.; узнікненне ж яе, верагодна, ставіцца да 100-80 тысячагоддзю да н. э. Маецца шмат разнавіднасцяў Мусцьерскай культуры, якія нярэдка распаўсюджаныя на адных і тых жа тэрыторыях. Носьбітамі Мусцьерскай культуры былі неандэртальцы. Асноўныя заняткі - паляванне і збіральніцтва. Неандэртальцы ўмелі здабываць агонь і будаваць жыллё.

Каменнае стагоддзе.

(3-2,5 млн. гадоў назад - 2,5-1,8 тыс. гадоў да н.э.):

1.Палеаліт (3-2,5 млн. гадоў назад - 11 тыс. гадоў назад):

"     ніжні (ранні) (3-2,5 млн. гадоў назад - 150 тыс. гадоў назад);

"     сярэдні (150 - 35 тыс. гадоў назад);

"     верхні (позні) (35 - 11 тыс. гадоў назад).

2.Мезаліт (9 - 5 тысячагоддзі да н. э.).

3.Неаліт (5 тысячагоддзе да н.э. - 2000-1800 гадоў да н.э.).

Неандэртальцы

Неандэртальцы (Homo neanderthalensis або Homo sapiens neanderthalensis) - від (падвід) людзей, які засяляў Еўропу, заходнюю Азію ад Ізраілю да Ўзбекістана, і, магчыма, Паўночную Афрыку ў перыяд ад 230 да 24 тысяч гадоў назад. Масіўныя караткапальцыя людзі, прыстасаваныя да жыцця ў суровым горным клімаце. Чэрап выцягнуты спераду назад, выступючы нос, скошаны падбародак.

Неандэртальскае дзіця 4-х гадоў, Гібралтар (Інстытут антрапалогіі, Цюрыхскі універсітэт)

Культура неандэртальцаў (т. н. "мусцьерская", або, што тое ж самае, сярэднепалеолітычня культура) - гэта, першым чынам, двухбаковавострыя секла, а таксама разнастайныя адшчэпы, якія выкарыстоўваліся для раздзелкі  туш. У неандэртальцаў меліся таксама драўляныя дзіды для блізкага бою з каменнымі наканечнікамі. У пазнейшы час, ужо падчас кантактаў з сапіенсамі у неандэртальцаў з'яўляюцца зародкі мастацтва (каралі з мядзведжых кіпцюроў, нешта накшталт "флейт" - косткі з прасвідраванымі дзірачкамі, якія, зрэшты, маглі служыць для падтрымання агню, а не для музычных практыкаванняў.

Неандэртальцы жылі ў пячорах і пад адкрытым небам, часам у жыллі, збудаваным з буйных костак маманта і шкур, займаліся паляваннем на мамантаў, пячорных мядзведзяў і іншых жывёл, а таксама збіральніцтвам. Жылі ў невялікіх радавых абшчынах, памерам 2-4 сем'і, у якіх існаваў выразны падзел працы па ўзроставых і палавых прыкметах - мужчыны палявалі, жанчыны займаліся хатняй гаспадаркай, захоўвалі агмень і даглядалі за дзецьмі. Неандэртальцы хавалі сваіх памерлых. У гроце Ля-Шапель-аб-Сен у Францыі было выяўлена неглыбокае пахаванне са шкілетам у эмбрыянальнай пазіцыі, пакрытым чырвонай накідкай. Побач з целам былі пакінуты прылады, кветкі, яйкі і мяса, што сведчыць аб веры ў замагільнае жыццё і існаванне рэлігійна-магічных вераванняў.

Пры аналізе 36 шкілетаў неандэртальцаў, меўшых пераломы, толькі ў 11 вынікі лячэння пераломаў прызнаны незадавальняльнымі. Гэта паказвае, што ўжо на такім узроўні развіцця эфектыўнасць медыцынскай дапамогі пры пераломах перавышала 70 %, першабытныя людзі ведалі аб пераломах і ўмелі іх лячыць.

Стан галасавога апарата і мозгу неандэртальцаў дазваляюць зрабіць выснову аб тым, што яны маглі гаварыць.

Найпознія вядомыя неандэртальцы насялялі землі ў паўднёвай Іберыі каля 24 тыс. гадоў назад і, па меркаванню экспертаў Гібралтарскага музея, змерлі ад холаду. Змены ў клімаце выклікалі пагаршэнне якасці пітной вады, а таксама змерлі жывёлы, на якіх палявалі неандэртальцы.

Верагодна, адной з галін неандэртальцаў у познім палеаліце (35 - 11 тыс. гадоў назад) развіўся чалавек сучаснага фізічнага тыпу - неантроп (Homo Sapiens чалавек разумны). У гэты час узнікаюць і расавыя адрозненні: еўрапеоіды (краманьёнцы), мангалоіды і негроіды (грымальдзійцы).

Краманьёнцы.

Целасклад краманьёнцаў  быў меней масіўным, чым у неандэртальцаў. Яны былі высокарослыя  (рост да 180-190 см). Іх чэрап у параўнанні з чэрапам неандэртальцаў меў больш высокі і акруглены твар, прамы і гладчэйшы лоб, выступаючы падбародак (неандэртальскія людзі мелі скошаны падбародак). Людзей краманьёнскага тыпу адрознівалі нізкі шырокі твар, вуглаватыя вачніцы, вузкі, моцна выступаючы нос і вялікі мозг.

З эвалюцыйнага пункта гледжання, па марфалагічным складзе і складанасці паводзін гэтыя людзі мала адрозніваюцца ад нас, хоць па масіўнасці костак шкілета і чэрапа, форме асобных костак шкілета і т. д. антраполагі ўсё жа адзначаюць шэраг адрозненняў.

Назоў атрымаўся ад грота Кро-Маньон у Францыі, дзе ў 1868 было выяўлена некалькі шкілетаў людзей разам з прыладамі позняга палеаліту.

Антрапалагічны від

Кардзіды

Матэрыял з Вікіпедыі - вольнай энцыклапедыі

Кардзіды (ангел. Corded) - антрапалагічны тып, які быў меркавана характэрны для плямёнаў культуры шнуравай керамікі. Апісаны К. Кунам. Разглядаюць як лакальную дэпігменціраваную версію міжземнаморскай расы. Думаецца, што тып быў родасны  інда-афганскай расе.

Нататкі

1. Caucasoid subraces

Спасылкі

Cordeds/Nordics

Ліцьвіны:

Радзімічы

Індаеўрапейцы

Матэрыял з Вікіпедыі - вольнай энцыклапедыі

Рэканструкцыя аблічча продкаў палеаеўрапеоідаў, краманьёнцаў

Маркерам індаеўрапейскага паходжання з'яўляецца гаплагрупа R1a у Y-храмасоме ў мужчын.  Мутацыя R1a паўстала ў часткі палеаеўрапейцаў, якія жылі больш 10 тыс. гадоў таму назад, што нашмат раней чым пачалося актыўнае рассяленне індаеўрапейцаў.

Першапачаткова (паводле меркавання большасці навукоўцаў), продкі індаеўрапейцаў засялялі паўночнае Прычарнамор'е (Г. А.: але аналіз паказвае, што на той час была развіта толькі свідэрская культура, носьбіты якой першапачаткова жылі на тэрыторыі Беларусі і Польшы да Віслы, пазней яны рассяліліся на вялікія тэрыторыі , у тым ліку іх сляды знаходзяць і ў Крыму). У наступныя тысячагоддзі геаграфія іх рассялення рэзка змяняецца. Авалодаўшы конегадоўляй, на сваіх баявых калясніцах яны накіраваліся на поўдзень: у Грэцыю, Італію, Малую Азію асімілюючы і выцясняючы мясцовыя міжземнаморскія плямёны.

Ва II тысячагоддзі да н. э. "індаеўрапейцы" сталі пранікаць на паўночны захад і поўнач у Заходнюю, Цэнтральную Еўропу, Прыбалтыку і Поўдзень Скандынавіі. Усходняя галіна "індаеўрапейцаў" праз Сярэднюю Азію прабралася ў Іран і Паўночную Індыю, выцясняючы мясцовых дравідаў  і паўднёваеўрапеоідаў, і навязваючы сваю мову.

Гаплагрупа R

Матэрыял з Вікіпедыі - вольнай энцыклапедыі

Распаўсюджванне R1a (сірэневы) і R1b (чырвоны)

Гаплагрупа R Y-храмасомы чалавека адзначана мутацыяй у SNP маркеры M207 і з'яўляецца нашчадкам гаплагрупы P.

Найболей распаўсюджана падгрупа R1, адзначана мутацыяй M173. Яна з'яўляецца самой сустракаемай па ўсёй Еўропе і заходняй Еўразіі. Гэта звязана з перасяленнямі пасля апошняга ледніковага максімуму. Галоўныя падгрупы R1a (M17) і R1b (M343).

Паходжанне.

Мяркуецца, што гаплагрупа R магла зарадзіцца дзе-небудзь на паўночным захадзе Азіі паміж 30 000 і 35 000 гадоў назад. Аднак большасць разнавіднасцяў гаплагрупы R знойдзена сярод насельніцтвы Сярэдняй Азіі, Сібіры і карэнных амерыканцаў. Адна ізаляваная падгрупа, прыналежная да R, знойдзена сярод карэннага насельніцтва паўночнага Камеруна на захадзе цэнтральнай Афрыкі; як лічаць, гэтая падгрупа паўстала як вынік дагістарычнага перасоўвання старажытнага еўразійскага насельніцтва зваротна ў Афрыку.

R1a

Гаплагрупа R1a (M17) зарадзілася на поўдні Еўрапейскай раўніны прыкладна 10-15 тыс. гадоў назад (магчыма). Лічыцца, што носьбіты гэтай гаплагрупы адны з першых прыручылі каня. Арэал распаўсюджвання ад Ісландыі (вікінгі) да Індыі (каста брахманаў), сучасны цэнтр гаплагрупы знаходзіцца на тэрыторыі Польшчы. Гэтая гаплагрупа стала маркерам распаўсюджвання курганнай культуры, якую, у сваю чаргу, большасць аўтарытэтных даследнікаў на сённяшні момант лічаць ядром пратаіндаеўрапейскай культуры (Курганная гіпотэза). Экспансія індаеўрапейцаў спрыяла міграцыі гаплагрупы R1a у Іран і ў Індыю, дзе парадку 30 % мужчын у вышэйшых кастах з'яўляюцца яе носьбітамі.

Распаўсюджванне

Найболей усяго гэтая гаплагрупа распаўсюджана сярод сорбаў у Нямеччыне (63 %). Вельмі высокая яе доля сярод палякаў, рускіх (за кошт этнічных беларусаў), украінцаў, беларусаў, латышоў і літоўцаў. Ледзь менш яе носьбітаў сярод паўднёвых і заходніх славян, ісландцаў, усходніх немцаў, таксама фінамоўных народаў Расеі, у розны час змешаўшыхся з носьбітамі індаеўрапейскіх моў. І некаторая колькасць (парадку 10 %) носьбітаў гэтай гаплагрупы маецца сярод заходніх і паўднёвых еўрапейцаў, а таксама сярод іранцаў, цыган, народаў Цэнтральнай Азіі і Алтая.

Што кажуць генетычныя даследванні?

Y-храмасомныя гаплагрупы ў этнічных групах

Пералічаныя тут для этнічных груп гаплагрупы Y-храмасомы засноўваюцца на адпаведных даследаваннях.

Зацемкі

"     ІЕ = Індаеўрапейскі

Матэрыял узяты з:

http://ru.wikipedia.org/wiki/Y-%D1%85%D1%80%D0%BE%D0%BC%D0%BE%D1%81%D0%BE%D0%BC%D0%BD%D1%8B%D0%B5_%D0%B3%D0%B0%D0%BF%D0%BB%D0%BE%D0%B3%D1%80%D1%83%D0%BF%D0%BF%D1%8B_%D0%B2_%D1%8D%D1%82%D0%BD%D0%B8%D1%87%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%B8%D1%85_%D0%B3%D1%80%D1%83%D0%BF%D0%BF%D0%B0%D1%85

Насельніцтва;   Мова; Гаплагрупы - R1b - R1a - I - E - J – G - N - T - L

Абазіны; Сіна-каўказскі (паўночна-заходні) ;  Гаплагрупы - R1b( %) - R1a( 14,4%) – I( %) – E( %) – J(%) – G( %) - N( %) - T ( %) - L( %)

Абхазы; Сіна-каўказскі (паўночна-заходні) ;  Гаплагрупы - R1b( %) - R1a( 33,0%) – I( 33,3%) – E( %) – J(25%) – G( %) - N( %) - T ( %) - L( %)

Албанцы ІЕ;  (Албанскі) ;  Гаплагрупы - R1b(17,6 %) - R1a( 9,8%) – I( 23,6%) – E( 23,5%) – J(27,5%) – G( 2,0%) - N(- %) - T (- %) - L( -%)

Албанцы (Косаўскія) ІЕ;  (Албанскі) ;  Гаплагрупы - R1b( 21,1%) - R1a( 4,4%) – I(2,7 %) – E( 45,6%) – J(16,7%) – G( -%) - N( -%) - T ( -%) - L( -%)

Алтайцы;  Алтайскі (Цюркскі) ;  Гаплагрупы - R1b( %) - R1a( %) – I( %) – E( %) – J(%) – G( %) - N( 9,2%) - T ( %) - L( %)

Алтайцы (Паўночныя) ;  Алтайскі (Цюркскі) ;  Гаплагрупы - R1b( 6.0%) - R1a( 38,0%) – I( -%) – E( -%) – J(2,0%) – G( 0%) - N( 10,0%) - T (- %) - L( -%)

Алтайцы (Паўднёвыя) ;  Алтайскі (Цюркскі) ;  Гаплагрупы - R1b( 1,0%) - R1a( 53,1%) – I(2,1 %) – E(1.0 %) – J(4,2%) – G(- %) - N( 11,5%) - T ( -%) - L( -%)

Ахмара; Афразійскі (Семіцкі) ;  Гаплагрупы - R1b( 0%) - R1a(0 %) – I( 0%) – E( 45,8%) – J(33,3%) – G(0 %) - N(0 %) - T ( 4,2%) - L( 0%)

Андалусія ІЕ;  (Італійскі) ;  Гаплагрупы - R1b( 65,5%) - R1a( 0%) – I(3,9 %) – E( 3,5%) – J(1,1%) – G( 0%) - N( 0%) - T ( 6,9%) - L( 3,4%)

Андыйцы; Сіна-каўказскі (Паўночнакаўказскі) ;  Гаплагрупы - R1b( 6,1%) - R1a(2,0 %) – I( 26,5%) – E(2,0 %) – J(55,1%) – G( 6,1%) - N( 0%) - T (2,0 %) - L( 0%)

Арабы (Алжыр) ; Афразійскі (Семіцкі) ;  Гаплагрупы - R1b( 0%) - R1a( 0%) – I( -%) – E( 57,1%) – J(28,6%) – G( -%) - N( -%) - T ( -%) - L( -%)

Арабы (Бедуін) ;  Афразійскі (Семіцкі) ;  Гаплагрупы - R1b( 0%) - R1a( 9,4%) – I(6,3 %) – E( 18,7%) – J(65,6%) – G( -%) - N( -%) - T ( -%) - L(0 %)

Арабы (Егіпет) ; Афразійскі (Семіцкі) ;  Гаплагрупы - R1b(4.1 %) - R1a(2,7 %) – I( 0,7%) – E( 39,5%) – J(32%) – G(8,8 %) - N(0 %) - T ( 8,2%) - L( -%)

Арабы (Аман) ; Афразійскі (Семіцкі) ;  Гаплагрупы - R1b( 1,7%) - R1a(9,1 %) – I(0 %) – E( 23,1%) – J(47,9%) – G( 1,7%) - N( -%) - T ( 8,3%) - L( 0,8%)

Арабы (Катар) ; Афразійскі (Семіцкі) ;  Гаплагрупы - R1b( 1,4%) - R1a(8,9 %) – I(0 %) – E(13,9 %) – J(66,7%) – G(2,8 %) - N(0 %) - T ( 0%) - L( 2,8%)

Арабы (Емен) ; Афразійскі (Семіцкі) ;  Гаплагрупы - R1b(0 %) - R1a( 0%) – I( 0%) – E( 16,1%) – J(82.3%) – G( 1,6%) - N(0 %) - T (0 %) - L( 0%)

Арабы (Палестына) ; Афразійскі (Семіцкі) ;  Гаплагрупы - R1b(8,4%) - R1a( 1,4%) – I( 6.3%) – E(20,3 %) – J(55,2%) – G(- %) - N( -%) - T (- %) - L( 0%)

Арабы (Сірыя) ; Афразійскі (Семіцкі) ;  Гаплагрупы - R1b( 10,0%) - R1a( 10,0%) – I( 5%) – E( 20%) – J(45%) – G(0 %) - N(0 %) - T (0 %) - L( 0%)

Арабы (Ліван) ; Афразійскі (Семіцкі) ;  Гаплагрупы - R1b( 20%) - R1a( 9,7%) – I(3,2 %) – E(25 %) – J(45,2%) – G(3.2 %) - N(0 %) - T (0 %) - L(3,2 %)

Армяне ІЕ;  (Армянскі) ;  Гаплагрупы - R1b( 24,7%) - R1a(5,6 %) – I( 5,0%) – E(6,0 %) – J(29,2%) – G( 11,0%) - N(3,4 %) - T ( -%) - L(- %)

Армяне ІЕ;  (Армянскі) ; Гаплагрупы - R1b( 32,4%) - R1a( 5.3%) – I( +%) – E(5,4 %) – J(-%) – G( -%) - N(- %) - T (- %) - L(1.6 %)

Ашкеназы; Афразійскі (Семіцкі) ;  Гаплагрупы - R1b(11,4 %) - R1a( 12,7%) – I(4 %) – E( 22,8%) – J(43,0%) – G( -%) - N( -%) - T (- %) - L( 0%)

Аўстрыйцы ІЕ;  (Германскі, верхненямецкі) ;  Гаплагрупы - R1b(32 %) - R1a( 14%) – I( -%) – E( -%) – J(-%) – G(- %) - N( -%) - T ( -%) - L( -%)

Аварцы; Сіна-каўказскі (Паўночнакаўказскі) ;  Гаплагрупы - R1b(2,4 %) - R1a(2,4 %) – I(0%) – E(7,1 %) – J(71,4%) – G( 0%) - N( 0%) - T (4,8 %) - L( 9,5%)

Азербайджанцы; Алтайскі (Цюркскі) ;  Гаплагрупы - R1b(11,1%) - R1a( 6,9%) – I( %) – E( %) – J(%) – G( %) - N( %) - T ( %) - L( %)

Багвалінцы; Сіна-каўказскі (Паўночны) ;  Гаплагрупы - R1b(67,9 %) - R1a( 3,6%) – I( 7,1%) – E( 0%) – J(21,4%) – G( 0%) - N( 0%) - T (0 %) - L(0 %)

Башкіры (Перм) ; Алтайскі (Цюркскі) ;  Гаплагрупы - R1b(75 %) - R1a( %) – I( %) – E( %) – J(%) – G( %) - N( %) - T ( %) - L( %)

Балкарцы; Алтайскі (Цюркскі) ;  Гаплагрупы - R1b(- %) - R1a( -%) – I( -%) – E(2,6 %) – J(25%) – G(- %) - N(- %) - T (- %) - L(- %)

Баскі (Францыя і Іспанія) ;  Басконскі;  Гаплагрупы - R1b( 88,1%) - R1a( 0%) – I(7,5 %) – E( 1,5%) – J(3,0%) – G(0 %) - N(0 %) - T (0 %) - L(0 %)

Баварцы ІЕ;  (Германскі, верхненямецкі) ;  Гаплагрупы - R1b( 50%) - R1a( 15,0%) – I(0 %) – E(7,5 %) – J(5,0%) – G( 0%) - N( 0%) - T ( 0%) - L( -%)

Бельгійцы ІЕ; (Германскі/італійскі) ;  Гаплагрупы - R1b(63,0 %) - R1a( 4,0%) – I( %) – E( %) – J(%) – G( %) - N( %) - T ( %) - L( %)

Беларусы ІЕ;  (Славянскі, Усходні) ;  Гаплагрупы - R1b( 0%) - R1a( 39,0%) – I(19,0 %) – E(9,8 %) – J(-%) – G(- %) - N( 2,4%) - T ( -%) - L(- %)

Беларусы ІЕ;  (Славянскі, усходні) ;  Гаплагрупы - R1b( 4.4%) - R1a( 45,6%) – I( 25,0%) – E( 4.4%) – J(-%) – G( 1,5%) - N( 8,8%) - T ( -%) - L( -%)

Беарн ІЕ;  (Італійскі) ;  Гаплагрупы - R1b( -%) - R1a( -%) – I(7,7 %) – E(4,6 %) – J(3.8%) – G(- %) - N( -%) - T (- %) - L( -%)

Брытанцы ІЕ;  (Германскі, англасаксонскі) ;  Гаплагрупы - R1b( 68,8%) - R1a( 9.4%) – I( %) – E( %) – J(%) – G( %) - N( %) - T ( %) - L( %)

Балгары ІЕ;  (Славянскі, паўднёвы) ;  Гаплагрупы - R1b( 17,0%) - R1a( 14,7%) – I( -%) – E( 20,7%) – J(-%) – G(- %) - N( -%) - T ( -%) - L(- %)

Бурышы; Бурушаскі;  Гаплагрупы - R1b( 1,0%) - R1a( 27,8%) – I( 0%) – E( 0%) – J(8,2%) – G(1,0 %) - N( 0%) - T ( 0%) - L( 16,5%)

Баснійцы ІЕ;  (Славянскі, паўднёвы) ;  Гаплагрупы - R1b( 1,4%) - R1a(24,6 %) – I(42 %) – E(10.1 %) – J(0%) – G(-%) - N( -%) - T (- %) - L(- %)

Каталонцы ІЕ;  (Італійскі) ;  Гаплагрупы - R1b( 79,2%) - R1a(0 %) – I( 4,2%) – E(6,1 %) – J(3,6%) – G(8,0 %) - N( -%) - T ( -%) - L( -%)

Чамаліны; Сіна-каўказскі (Паўночнакаўказскі) ;  Гаплагрупы - R1b(0 %) - R1a( 7,4%) – I(0 %) – E( 0%) – J(70.4%) – G(18,5 %) - N( -%) - T (0 %) - L( 3,7%)

Чачэнцы; Сіна-каўказскі (Паўночнакаўказскі) ;  Гаплагрупы - R1b( -%) - R1a(5,0 %) – I( -%) – E( -%) – J(-%) – G( 5,0%) - N( -%) - T ( -%) - L( -%)

Чувашы; Алтайскі (Цюркскі) ;  Гаплагрупы - R1b(3.8 %) - R1a(31,6 %) – I(11,4 %) – E(- %) – J(-%) – G( -%) - N( 27,8%) - T ( -%) - L( -%)

Харваты ІЕ;  (Славянскі, паўднёвы) ;  Гаплагрупы - R1b( 15,7%) - R1a( 34,3%) – I( 38,1%) – E(5,6 %) – J(8,8%) – G( -%) - N( -%) - T ( -%) - L(- %)

Кіпрыёты ІЕ;  (Грэцкі) ;  Гаплагрупы - R1b( 9,0%) - R1a( 2.0%) – I( %) – E( %) – J(%) – G( %) - N( %) - T ( %) - L( %)

Чэхі і Славакі ІЕ;  (Славянскі, заходні) ;  Гаплагрупы - R1b( 35,6%) - R1a( 26,7%) – I(13,6 %) – E( %) – J(%) – G( %) - N( %) - T ( %) - L( %)

Датчане ІЕ;  (Германскі, скандынаўскі) ;  Гаплагрупы - R1b( 41,7%) - R1a(16,7 %) – I(38,7 %) – E( 2,9%) – J(%) – G( %) - N( %) - T ( %) - L( %)

Даргінцы; Сіна-каўказскі (Паўночны) ;  Гаплагрупы - R1b( 2.9%) - R1a( 0%) – I( 58,0%) – E( 4%) – J(30,3%) – G(2,9 %) - N( 0%) - T ( 0%) - L( 0%)

Галандцы ІЕ;  (Германскі, ніжненямецкі) ;  Гаплагрупы - R1b(70.4%) - R1a( 3,7%) – I(26,7 %) – E(0 %) – J(0%) – G( -%) - N( -%) - T ( -%) - L(- %)

Ангельцы (Цэнтр) ІЕ;  (Германскі, англасаксонскі) ;  Гаплагрупы - R1b( 61,9%) - R1a(3.3 %) – I( -%) – E( -%) – J(-%) – G( -%) - N( -%) - T ( -%) - L( -%)

Эстонцы; Уральскі (Фіна-пермскі) ;  Гаплагрупы - R1b(9,0 %) - R1a( 37,3%) – I(18,6 %) – E(2,9 %) – J(1,0%) – G(- %) - N(40,6 %) - T ( -%) - L( -%)

Фіны; Уральскі (Фіна-пермскі) ;  Гаплагрупы - R1b(1,8 %) - R1a( 10,5%) – I( -%) – E(1,8 %) – J(-%) – G( -%) - N( 63.2%) - T (-%) - L(- %)

Французы ІЕ;  (Італійскі) ;  Гаплагрупы - R1b( 52.2%) - R1a(0 %) – I( 17,4%) – E( 4,7%) – J(-%) – G(- %) - N( -%) - T (- %) - L( -%)

Фрызы ІЕ;  (Германскі, ангельшчына-фрызскі) ;  Гаплагрупы - R1b( 56,0%) - R1a( 7,0%) – I( 29,0%) – E(2.0 %) – J(6.0%) – G(- %) - N( -%) - T (- %) - L( -%)

Фрызы ІЕ;  (Германскі, ангельшчына-фрызскі) ;  Гаплагрупы - R1b( 55.3%) - R1a(7.4 %) – I(34,0 %) – E( 2,1%) – J(1.4%) – G( -%) - N(- %) - T ( -%) - L( -%)

Гагаузы; (Конгаз) Алтайскі (Цюркскі) ;  Гаплагрупы - R1b(10.4 %) - R1a(12,5 %) – I(31,3 %) – E(16,7 %) – J(8,3%) – G( 10,4%) - N(4,2 %) - T (6,3 %) - L(- %)

Гагаузы (Етулія) ;  Алтайскі (Цюркскі) ;  Гаплагрупы - R1b(14,6 %) - R1a( 26,8%) – I(24,4 %) – E(9.8 %) – J(7,3%) – G(17.1 %) - N(0 %) - T (0 %) - L( -%)

Немцы ІЕ;  (Германскі, верхненямецкі) ;  Гаплагрупы - R1b(47,9 %) - R1a( 8,1%) – I(0 %) – E(- %) – J(-%) – G( -%) - N(- %) - T ( -%) - L(- %)

Грузіны; Картвельскі (Грузінскі) ;  Гаплагрупы - R1b(14.3 %) - R1a(7,9 %) – I( 0%) – E( 0%) – J(36.5 %) – G(30,1 %) - N(- %) - T (1,6 %) - L(1,6 %)

Грэкі ІЕ;  (Грэцкі) ;  Гаплагрупы - R1b( 11,7%) - R1a( 15,6%) – I(19,5 %) – E( 20,8%) – J(16,9%) – G( 9,1%) - N(9 %) - T (2,6 %) - L( -%)

Грэкі ІЕ;  (Грэцкі) ;  Гаплагрупы - R1b(22,8%) - R1a( 8,3%) – I(13,8% ) – E(23,8% ) – J(6,5% ) – G(- ) - N(- ) - T ( -) - L(- )

Грэкі ІЕ;  (Грэцкі) ;  Гаплагрупы - R1b(13,5 %) - R1a( 11,1%) – I( 15,8%) – E(31,6 %) – J(19,9%) – G(4,7 %) - N(- %) - T (1,8 %) - L( -%)

Грэкі (Крыт) ІЕ;  (Грэцкі) ;  Гаплагрупы - R1b(17,0 %) - R1a(8,8 %) – I(13,0 %) – E( 8,8%) – J(38,9%) – G(10,9 %) - N(- %) - T (2,1 %) - L(- %)

Герцагавінцы ІЕ;  (Славянскі, паўднёвы) ;  Гаплагрупы - R1b(3,6 %) - R1a( 12,1%) – I(63,8 %) – E(8,5 %) – J(0,7%) – G( -%) - N(- %) - T ( -%) - L(- %)

Вугорцы; Уральскі (Вугорскі) ;  Гаплагрупы - R1b(13,3 %) - R1a( 20,4%) – I( 22,8%) – E(9,4 %) – J(2,0%) – G( 8,0%) - N(1,0 %) - T ( -%) - L( -%)

Ісландцы ІЕ;  (Германскі, скандынаўскі) ;  Гаплагрупы - R1b(41,4 %) - R1a(23,8 %) – I( %) – E( %) – J(%) – G( %) - N( %) - T ( %) - L( %)

Інгушы; Сіна-каўказскі (Паўночны) ;  Гаплагрупы - R1b( %) - R1a( %) – I( %) – E( %) – J(%) – G( 5,0%) - N( %) - T ( %) - L( %)

Іранцы (Паўночны Іран) ІЕ;  (Іранскі, заходні) ;  Гаплагрупы - R1b(15,2 %) - R1a(6,1 %) – I(0 %) – E( 0%) – J(33,3%) – G(15,2 %) - N(6,1 %) - T ( 0%) - L(3,0 %)

Іранцы (Паўднёвы Іран) ІЕ;  (Іранскі, заходні) ;  Гаплагрупы - R1b(6,0 %) - R1a( 16,2%) – I(0 %) – E(6,8 %) – J(35,0%) – G(12,8 %) - N(0,9 %) - T (3,4 %) - L(6,0 %)

Ірландцы ІЕ;  (Кельцкі) ;  Гаплагрупы - R1b(81,5 %) - R1a(0,5 %) – I( %) – E( %) – J(%) – G( %) - N( %) - T ( %) - L( %)

Італьянцы ІЕ;  (Італійскі) ;  Гаплагрупы - R1b(62,0 %) - R1a(2,7 %) – I(8,0 %) – E( -%) – J(-%) – G(10,0 %) - N( -%) - T ( -%) - L(- %)

Італьянцы (Калабрыя) ІЕ;  (Італійскі) ;  Гаплагрупы - R1b( 32,4%) - R1a( -%) – I(5,4 %) – E(16,3 %) – J(1.8%) – G(- %) - N( -%) - T (- %) - L( -%)

Італьянцы (Апулія) ІЕ;  (Італійскі) ;  Гаплагрупы - R1b( -%) - R1a( -%) – I(2,6 %) – E(11,6 %) – J(3,5%) – G( -%) - N(- %) - T ( -%) - L( -%)

Італьянцы (Сардзінія) ІЕ;  (Італійскі) ;  Гаплагрупы - R1b(22,1 %) - R1a(- %) – I( 42.3%) – E( 5,0%) – J(12,5%) – G( -%) - N( -%) - T ( -%) - L(- %)

Італьянцы (Паўночна-цэнтральныя) ІЕ;  (Італійскі) ;  Гаплагрупы - R1b(62,0 %) - R1a(- %) – I(0,5 %) – E( 10.4%) – J(9.6%) – G(- %) - N(- %) - T ( -%) - L(- %)

Італьянцы (Поўдзень) ІЕ;  (Італійскі) ;  Гаплагрупы - R1b( %) - R1a( %) – I( %) – E(11,5 %) – J(%) – G( %) - N( %) - T ( %) - L( %)

Італьянцы (Сіцылія) ІЕ (Італійскі) Гаплагрупы - R1b( %) - R1a( %) – I( 8,8%) – E(13,6 %) – J(0%) – G( %) - N( %) - T ( %) - L( %)

Кабардынцы; Сіна-каўказскі (Паўночна-заходні) ;  Гаплагрупы - R1b( %) - R1a( %) – I( %) – E( %) – J(%) – G( 29,0%) - N( %) - T ( %) - L( %)

Калашы ІЕ;  (Індаіранскі, Дардскі) ;  Гаплагрупы - R1b(2,3 %) - R1a(18,2 %) – I(0 %) – E( 0%) – J(9,1%) – G( 18,2%) - N( 0%) - T ( 0%) - L(25,0 %)

Каракалпакі; Алтайскі (Цюркскі) ;  Гаплагрупы - R1b(9,1 %) - R1a(18,2 %) – I( 0%) – E(0 %) – J(-%) – G( -%) - N( -%) - T ( -%) - L(4,5 %)

Казахі; Алтайскі (Цюркскі) ;  Гаплагрупы - R1b( 5,6%) - R1a(3,7 %) – I(0 %) – E( 0%) – J(0%) – G(- %) - N(1,9 %) - T ( 0%) - L( -%)

Комі; Уральскі (Фіна-пермскі) ;  Гаплагрупы - R1b(16,0 %) - R1a( 33,0%) – I(5,3 %) – E( -%) – J(-%) – G(- %) - N( 35,1%) - T (- %) - L(- %)

Кумыкі; Алтайскі (Цюркскі) ;  Гаплагрупы - R1b( 19,7%) - R1a( 13.2%) – I(0 %) – E( 2,6%) – J(46.1%) – G(11.8 %) - N(0 %) - T (1,3 %) - L( 0%)

Курды (юдэі) ІЕ; (Іранскі, заходні) ;  Гаплагрупы - R1b(20,2 %) - R1a(4,0 %) – I( -%) – E(12.1 %) – J(37,4%) – G(- %) - N(- %) - T ( -%) - L( 1,0%)

Курды (мусульмане) ІЕ;  (Іранскі, заходні) ;  Гаплагрупы - R1b(16,8 %) - R1a(11,6 %) – I( -%) – E(7,4 %) – J(40,0%) – G(- %) - N(- %) - T (- %) - L( 3,2%)

Кіргізы; Алтайскі (Цюркскі) ; Гаплагрупы - R1b( 1.9%) - R1a( 63,5%) – I(1.9 %) – E(0 %) – J(4,9%) – G(- %) - N(2,4%) - T (- %) - L( 0%)

Лезгіны; Сіна-каўказскі (Паўночны) ; Гаплагрупы - R1b(16,1 %) - R1a(0 %) – I( 9,7%) – E(6,5 %) – J(58,1%) – G(9,7 %) - N(0 %) - T (0 %) - L( 0%)

Літоўцы ІЕ; (балтыйскі) ; Гаплагрупы - R1b( 5,0%) - R1a( 36,0%) – I(- %) – E(0,9 %) – J(-%) – G( -%) - N(43,0 %) - T ( -%) - L(- %)

Латвійцы ІЕ; (Балтыйскі) ; Гаплагрупы - R1b(15,0 %) - R1a(39,5 %) – I(7,0 %) – E(0,9 %) – J(-%) – G( -%) - N(42,1 %) - T ( -%) - L(- %)

Македонцы ІЕ; (Славянскі, паўднёвы) ; Гаплагрупы - R1b(5.1 %) - R1a( 15,2%) – I( 29,1%) – E( 24,1%) – J(6,3%) – G( %) - N( %) - T ( %) - L( %)

Македонскія цыгане ІЕ; (Індаарыйскі) ; Гаплагрупы - R1b(1.8 %) - R1a(1,8 %) – I(3,5 %) – E(29,8 %) – J(1,8%) – G( -%) - N( -%) - T (- %) - L( -%)

Малдаване (Карагасаны) ІЕ; (Італійскі) ; Гаплагрупы - R1b(16,7 %) - R1a(34,7 %) – I( 25,0%) – E(12,5 %) – J(9,7%) – G(0 %) - N(1.4 %) - T (0 %) - L(- %)

Малдаване (Сафія) ІЕ; (Італійскі) ; Гаплагрупы - R1b(16,7 %) - R1a(20,4 %) – I( 35,2%) – E(13,0 %) – J(5,6%) – G(1.9 %) - N(3,7 %) - T (1,9 %) - L( -%)

Мардва (Эрзя) ; Уральскі (Фіна-пермскі) ; Гаплагрупы - R1b( %) - R1a( 39,1%) – I( %) – E( %) – J(%) – G( %) - N( %) - T ( %) - L( %)

Мардва (Мокша) ; Уральскі (Фіна-пермскі) ; Гаплагрупы - R1b( %) - R1a(21,7 %) – I( %) – E( %) – J(%) – G( %) - N( %) - T ( %) - L( %)

Мардва; Уральскі (Фіна-пермскі) ; Гаплагрупы - R1b( 13,3%) - R1a(26,5 %) – I(19,3 %) – E( %) – J(%) – G( %) - N(19,3 %) - T ( %) - L( %)

Марыйцы; Уральскі (Фіна-пермскі) ; Гаплагрупы - R1b(2,7 %) - R1a( 47,7%) – I(8,1 %) – E( %) – J(%) – G( %) - N( 41,4%) - T ( %) - L( %)

Марыйцы; Уральскі (Фіна-пермскі) ; Гаплагрупы - R1b( 10,4%) - R1a( 29,2%) – I( -%) – E(0 %) – J(6,3%) – G( -%) - N(50,0 %) - T (- %) - L(- %)

Манголы; Алтайскі (Мангольскі) ; Гаплагрупы - R1b(- %) - R1a(9,2 %) – I( 0%) – E(- %) – J(2,7%) – G( 0,7%) - N( 8,1%) - T (0 %) - L(0 %)

Марока; Афразійскі (Семіцкі) ; Гаплагрупы - R1b( 6,8%) - R1a( 0%) – I( 0%) – E(27,9 %) – J(0%) – G( -%) - N( -%) - T ( -%) - L(- %)

Нарвежцы ІЕ; (Германскі, скандынаўскі) ; Гаплагрупы - R1b( 25,9%) - R1a( 17,9%) – I( 40,3%) – E( %) – J(%) – G( %) - N( %) - T ( %) - L( %)

Аркнейцы ІЕ; (Германскі, англасаксонскі) ; Гаплагрупы - R1b(66,0 %) - R1a( 19,7%) – I( %) – E( 7,0%) – J(%) – G( %) - N( %) - T ( %) - L( %)

Арома; Афразійскі (Кушыцкі) ; Гаплагрупы - R1b(0 %) - R1a( 0%) – I(0 %) – E(79,5 %) – J(3,8%) – G( 0%) - N( 0%) - T (5,1 %) - L(0 %)

Асяціны ІЕ; (Іранскі, усходні) ; Гаплагрупы - R1b(42,6 %) - R1a( 2,1%) – I(- %) – E(6,4 %) – J(34.0%) – G(60,0 %) - N(- %) - T ( -%) - L(- %)

Пуштуны ІЕ; (Іранскі, усходні) ; Гаплагрупы - R1b(4,2 %) - R1a( 44,8%) – I(0 %) – E(2,1 %) – J(6.3%) – G( 11,5%) - N(0 %) - T (1,0 %) - L(12,5 %)

Палякі ІЕ; (Славянскі, заходні) ; Гаплагрупы - R1b(16,4 %) - R1a(56,4 %) – I( 17,8%) – E(4.0 %) – J(1,0%) – G( -%) - N( -%) - T ( -%) - L( -%)

Партугальцы ІЕ; (Італійскі) ; Гаплагрупы - R1b( %) - R1a( %) – I(5.3 %) – E( %) – J(%) – G( %) - N( %) - T ( %) - L( %)

Партугальцы (Поўдзень) ІЕ;  (Італійскі) ; Гаплагрупы - R1b( 56,0%) - R1a(2,0 %) – I( %) – E( %) – J(%) – G( %) - N( %) - T ( %) - L( %)

Партугальцы (Поўнач) ІЕ; (Італійскі) ; Гаплагрупы - R1b( 62,9%) - R1a(0 %) – I( %) – E( %) – J(%) – G( %) - N( %) - T ( %) - L( %)

Румыны ІЕ; (Італійскі) ; Гаплагрупы - R1b( 13,0%) - R1a( 20,4%) – I(22,2 %) – E(7,4 %) – J(5,6%) – G( 5,6%) - N(0 %) - T ( 0%) - L(- %)

Рускія ІЕ; (Славянскі, усходні) ; Гаплагрупы - R1b(7,0 %) - R1a(47,0 %) – I( 20,0%) – E( 6,0%) – J(4,0%) – G( -%) - N(10,5 %) - T ( -%) - L( -%)

Рускія (Адыгея)  ІЕ; (Славянскі, усходні) ; Гаплагрупы - R1b( %) - R1a( %) – I(24,4 %) – E( %) – J(%) – G( %) - N( %) - T ( %) - L( %)

Рускія (Башкатарстан) ІЕ; (Славянскі, усходні) ; Гаплагрупы - R1b( %) - R1a( %) – I( 6,0%) – E( %) – J(%) – G( %) - N( %) - T ( %) - L( %)

Рускія (Белгарадская вобл.) ІЕ; (Славянскі, усходні) ; Гаплагрупы - R1b(2,8 %) - R1a(59,4 %) – I(16,7 %) – E( %) – J(%) – G( %) - N( %) - T ( %) - L( %)

Рускія (Казакі) ІЕ ІІ; (Славянскі, усходні) ; Гаплагрупы - R1b( %) - R1a( %) – I( 22,7%) – E( %) – J(%) – G( %) - N( %) - T ( %) - L( %)

Рускія (Кастрамская вобл.)   ІЕ; (Славянскі, усходні) ; Гаплагрупы - R1b( %) - R1a( %) – I( 18,9%) – E( %) – J(%) – G( %) - N( %) - T ( %) - L( %)

Рускія (Поўнач, Пінега) ІЕ; (Славянскі, усходні) ; Гаплагрупы - R1b( %) - R1a( %) – I( 4,7%) – E( %) – J(%) – G( %) - N( %) - T ( %) - L( %)

Рускія (Смаленская вобл.)    ІЕ; (Славянскі, Усходні) ; Гаплагрупы - R1b( %) - R1a( %) – I(10,8 %) – E( %) – J(%) – G( %) - N( %) - T ( %) - L( %)

Саамы; Уральскі (Фіна-пермскі) ; Гаплагрупы - R1b(3,9 %) - R1a(11,0 %) – I(31,4 %) – E(- %) – J(-%) – G( -%) - N(47,2 %) - T (- %) - L(- %)

Шатландцы ІЕ; (Кельцкі) ; Гаплагрупы - R1b(77,1 %) - R1a(6,6 %) – I(11,2 %) – E( %) – J(%) – G( %) - N( %) - T ( %) - L( %)

Сефарды; Афразійскі (Семіцкі) ; Гаплагрупы - R1b( 29,5%) - R1a(3,9 %) – I( 11,5%) – E(19,2 %) – J(28,2%) – G( -%) - N( -%) - T ( -%) - L(0 %)

Сербы ІЕ; (Славянскі, паўднёвы) Гаплагрупы - R1b(10,6 %) - R1a(15,9 %) – I( 29,2%) – E(20,4 %) – J(5.3%) – G(-%) - N( -%) - T ( -%) - L(- %)

Славенцы ІЕ; (Славянскі, паўднёвы) ; Гаплагрупы - R1b( 22,9%) - R1a( 37.1%) – I(38.2 %) – E( 7,1%) – J(5,7%) – G( -%) - N( -%) - T (-%) - L(- %)

Самалійцы; Афразійскі (Кушыцкі) ; Гаплагрупы - R1b( 0%) - R1a( 1,0%) – I(0 %) – E(83,1 %) – J(3,0%) – G(0,5 %) - N(0 %) - T ( 10,4%) - L( 0%)

Іспанцы ІЕ ІІ; (Італійскі) ; Гаплагрупы - R1b(68,0 %) - R1a(2,0 %) – I( %) – E( %) – J(%) – G( %) - N( %) - T ( %) - L( %)

Шведы; (Паўночныя)     ІЕ; (Германскі, скандынаўскі) ; Гаплагрупы - R1b(23,0 %) - R1a( 19,0%) – I( 26,3%) – E( %) – J(%) – G( %) - N( %) - T ( %) - L( %)

Швейцарцы ІЕ; (Германскі/Італійскі) ; Гаплагрупы - R1b( %) - R1a( %) – I( 7,6%) – E( %) – J(%) – G( %) - N( %) - T ( %) - L( %)

Табасараны; Сіна-каўказскі (Паўночны) ; Гаплагрупы - R1b(39.5 %) - R1a(2,3 %) – I( 0%) – E( 51,2%) – J(0%) – G( 0%) - N(0 %) - T ( 0%) - L(0 %)

Татары; Алтайскі (Цюркскі) ;  Гаплагрупы - R1b(8.7 %) - R1a( 34.1%) – I(4,0 %) – E(- %) – J(-%) – G( -%) - N(23,0 %) - T (- %) - L( -%)

Туніс; Афразійскі (Семіцкі) ;  Гаплагрупы - R1b(6,7 %) - R1a( 0%) – I(0 %) – E(15,5 %) – J(1,4%) – G( %) - N( %) - T ( %) - L( %)

Туркмены; Алтайскі (Цюркскі) ;  Гаплагрупы - R1b(36,7 %) - R1a(6.7 %) – I(0 %) – E(0 %) – J(23,8%) – G( -%) - N(9,5 %) - T (- %) - L( 0%)

Туркі; Алтайскі (Цюркскі) ;  Гаплагрупы - R1b(16,1 %) - R1a( 6,9%) – I( 5,1%) – E(11,3 %) – J(33,5%) – G(10,9 %) - N(3.8 %) - T ( 2,5%) - L(4,2 %)

Туркі; Алтайскі (Цюркскі) ;  Гаплагрупы - R1b( 20,3%) - R1a(11,9 %) – I(6,8 %) – E(13,6 %) – J(30,5%) – G(8,4 %) - N( -%) - T (1,7 %) - L( 0%)

Туркі; (Цэнтральная Анатоля) ;    Алтайскі (Цюркскі) ;  Гаплагрупы - R1b( %) - R1a( %) – I( %) – E(6,6 %) – J(%) – G( %) - N( %) - T ( %) - L( %)

Туркі (Канстанцінопаль) ;    Алтайскі (Цюркскі) ;  Гаплагрупы - R1b( %) - R1a( %) – I( %) – E( 13,0%) – J(24,7%) – G( %) - N( %) - T ( %) - L( %)

Туркі (Конь’я) ;  Алтайскі (Цюркскі) ;  Гаплагрупы - R1b( %) - R1a( %) – I( %) – E( 14,5%) – J(31,8%) – G( %) - N( %) - T ( %) - L( %)

Туркі (Кіпрыёты) ;  Алтайскі (Цюркскі) ;  Гаплагрупы - R1b( %) - R1a( %) – I( %) – E(13,0 %) – J(%) – G( %) - N( %) - T ( %) - L( %)

Туркі (Паўднёваўсходнія) ;  Алтайскі (Цюркскі) ;  Гаплагрупы - R1b( %) - R1a( %) – I( %) – E( 4,2%) – J(%) – G( %) - N( %) - T ( %) - L( %)

Туркі (Эрзурум) ;      Алтайскі (Цюркскі) ;  Гаплагрупы - R1b( %) - R1a( %) – I( %) – E( 4,0%) – J(%) – G( %) - N( %) - T ( %) - L( %)

Удмурты; Уральскі (Фіна-пермскі) ;  Гаплагрупы - R1b( 2,3%) - R1a(10,3 %) – I(1,1 %) – E( %) – J(%) – G( %) - N(85,1 %) - T ( %) - L( %)

Украінцы ІЕ;  (Славянскі, усходні) ;  Гаплагрупы - R1b( 2,0%) - R1a(54,0 %) – I( 21,9%) – E(9,6 %) – J(7,3%) – G( 4,0%) - N(6,0 %) - T (2,0 %) - L( 0%)

Украінцы ІЕ;  (Славянскі, усходні) ;  Гаплагрупы - R1b( 18,9%) - R1a( 41,5%) – I(24,5 %) – E(0 %) – J(9,4%) – G(0 %) - N( 5.7%) - T ( 0%) - L( -%)

Шведы ІЕ;  (Германскі, скандынаўскі) ;  Гаплагрупы - R1b( 20,0%) - R1a(17,3 %) – I( 40,0%) – E( %) – J(%) – G( %) - N( %) - T ( %) - L( %)

Узбекі; Алтайскі (Цюркскі) ;  Гаплагрупы - R1b( 9,8%) - R1a( 25,1%) – I(2,2 %) – E(2,5 %) – J(21,4%) – G( -%) - N( 0%) - T (- %) - L(3,0 %)

Валійцы (Англсі)  ІЕ;  (Кельцкі) ;  Гаплагрупы - R1b(89,0 %) - R1a(1,0 %) – I( 8,1%) – E(3,0 %) – J(-%) – G(- %) - N(- %) - T (- %) - L(- %)

Ягнобцы ІЕ;  (Іранскі, усходні) ;  Гаплагрупы - R1b( 32.3%) - R1a(16,1 %) – I(0 %) – E( 0%) – J(32,3%) – G(0 %) - N( -%) - T ( -%) - L(9,7 %)

Якуты; Алтайскі (Цюркскі) ;  Гаплагрупы - R1b( %) - R1a( %) – I( %) – E( %) – J(%) – G( %) - N(80.0 %) - T ( %) - L( %)

(аўт. Г.А.: даследванні беларускіх генетыкаў паказваюць, што гаплагруппа R1a сярод насельніцтва беларусаў дасягае ў некаторых рэгіёнах  да 70%)

1. 4. ПОМНІКІ СВІДЭРСКАЙ КУЛЬТУРЫ НА ТЭРЫТОРЫІ БЕЛАРУСІ.

12—9 тысяч гадоў назад.

На тэрыторыі Заходняга Палесся, Валыні, у басейнах рэк Нёмана і Віслы жылі плямёны свідэрскай культуры (назва ад вёскі Свідры Вельке пры ўпадзенні ракі Свідэра ў Віслу).

З энцыклапедыі “Археалогія і нумізматыка Беларусі”:

Гожа

Гожа, стаянка свідэрскай культуры эпохі ранняга мезаліту (10-7 тыс. да н.э.) каля в. Гожа Гродзенскага раёна. За 500 км на Пд ад вёскі, на краі высокай правабярэжнай тэрасы Нёмана , каля левага берага р. Гожа і аўтадарогі Гродна – Друскінінкай. Выявіў ў канцы 19 ст. З. Глогер, даследвалі ў пачатку 20 ст. Ю.Ядкоўскі,  ў 1976 г. М.М. Чарняўскі.  Культурны пласт да 0,4 м.

У ім на пясчаных выдмах знойдзены крамянёвыя вырабы: лістападобныя наканечнікі стрэл, скрабкі на пласцінках, разцы, рубячыя прылады, двухпляцовачныя прызматычныя нуклеусы і інш.

Нясілавічы

Нясілавічы – стаянкі каменнага і бронзавага вякоў у ваколіцах в. Нясілавічы Дзятлаўскага раёна.

Стаянка-1. На паўночнай ускраіне вёскі на высокай дзюне каля левага берага р. Моўчадзь, у месцы яе выхаду на левабярэжны поплаў Нёмана. Выявіла ў 1959 годзе Н. М. Гурына, даследваў (100 кв.м)  у 1982 годзе М. М. Чарняўскі. Культурны пласт таўшчынёй да 0,3 м, месцамі перакрыты навеяным пяском. Паўночная частка помніка знішчана кар’ерам.

Знойдзены ланцэтападобныя вастрыі, у тым ліку і яніславіцкага тыпу, пласцінкі, разцы, рэжучыя прылады на пласцінках, аднапляцовачныя нуклеусы.

У наваколлі Нясілавіч вядома яшчэ 10 стаянак. З іх найважнейшыя: на ПнЗ ад стаянкі-2, над старыцай; каля правага берага р. Моўчадзь; на ПдУ ад стаянкі-3; на пясчаным павышэнні , з матэрыяламі свідэрскай раннемезалітычнай культуры.

Опаль

Опаль – група археалагічных помнікаў каля в. Опаль Іванаўскага раёна.

Стаянка -1. За 2,5 км на ПнУ ад вёскі, на 1-й надпоймавай тэрасе правага берага р. Ясельда. Даўжыня каля 400 м, вышыня над поймай ракі 2-3 . Вявіў і даследваў 1 971 годзе, абследаваў у 1986 годзе У.Ф. Ісаенка. Знойдзена 800 вырабаў з крэмнію, у т.л. 160 пласціністых наканечнікаў стрэл, разцоў, скрэблаў, нажоў. Стаянка адносіцца да свідэрскай культуры і датуецца 9-5 тысяч. да н.э..

Адрыжын – Пясчанае.

Адрыжын – Пясчанае – стаянка лінгбі культуры (канец палеаліту – пачатак мезаліту) каля в. Адрыжын Іванаўскага раёна. Пясчанае, на схіле пясчаных пагоркаў вышынёй 3-6 м і ніжэй, месцамі апускаецца пад ваду. Найбольшая канцэнтрацыя знаходак ва ўсходняй паніжанай частцы помніка, каля трыангуляцыйнага знака і выхадаў мелу і крамянёвых адкладаў. Выяўлена ў 1920 годзе, даследвалі ў 1927 годзе польскі археолаг Мечыслаў Руксеруўны, у 1970 годзе  У.Ф. Ісаенка.

Сярод 900 апрацаваных крамянёў 50 прылад працы: разцы (бакавыя, вуглавыя, клінападобныя, сярэдзінныя), наканечнікі стрэл (тыпу лінгбі, арэнбургскія, свідэрскія, гамбурскага тыпу), доўгія і кароткія скрабкі, 60 пласцін і інш. Помнік датуецца 11- 6 тысяч. да н.э. крамянёвы матэрыял часткова падобны  да знаходак на стаянцы Опаль. На тэрасе паўночнага берага воз. Пясчанае каля в. Уласаўцы Ісаенка у 1970 годзе сабраў каля 100 апрацаваных крамянёў.

Азёры – стаянкі і селішчы каля в. Азёры Гродзенскага р-на. Першыя звесткі пра стаянкі вядомы з канца 19-га стагоддзя. Стаянкі 2,3,4 і селішча выявіў і даследваў у 1972, 1986 М.М. Чарняўскі, стаянку -1 выявіў у 1958 Л.С. Клейн.

Стаянка – 1. На З ад вёскі, на паўн.-зах. беразе воз. Рыбніца на пясчаным плато вышынёй 5 м над узроўнем вады. Памеры 250*120 м. Культурны пласт разарваны. Пераважная большасць знаходак – пласціністыя крамянёвыя вырабы (нажы, наканечнікі стрэл, канцавыя скрабкі, скоблі, бакавыя разцы і інш.) эпохі мезаліту (11000 – 3000 г. да н.э.),

Азярное -паселішча эпохі неаліту і бронзавага веку каля в. Азярное Любанскага р-на. Выявіў і даследваў у 1985-87 г. М.М. Крывальцэвіч.

Паселішча-1. За 700 м на З ад вёскі, на пясчанай дзюне каля возера Вячэра, ва ўрочышчы Дубное. Памеры 145-95 м. На раздуве сабраны крамянёвыя вырабы эпохі позняга мезаліту (11000-3000 г да н.э.) з адзнакамі інветару кудлаеўскага тыпу, кераміка бронзавага веку і мілаградскай культуры. раскапана 536 кв.м плошчы. Культурны пласт да 0,6 м, месцамі з праслойкай пяску. Знойдзены крамянёвыя прылады працы і палявання (нажы, скрабкі, скоблі, праколкі, разцы, адбойнікі, рэтушоры, наканечнікі стрэл), ляпная кераміка з дамешкамі пяску і жарствы ў гліне (фрагменты познанеалітычнага вастрадоннага посуду з пукатым, часам рабрыстым тулавам, адагнутымі вонкі венчыкамі, упрыгожанага грабенчатым штампам, наколам, насечкамі, лініямі, “вусенямі”, грабенчатымі, лапчастымі, вузельчатымі, шнуравымі адбіткамі). Кераміка датуецца канцом 3 – пач. 2-га тысячагоддзя да н.э. і суадносіцца з 4-м этапам днепра-данецкай культуры; заўважаецца значны уплыў нёманскай культуры. Выяўлены сляды наземнай пабудовы. Знойдзены прылады працы эпохі бронзы (каменная сякера-клін, шліфавальныя пліткі, крамянёвае шліфаванае долата, лязо долата, апрацаваныя рэтушшу нажы, трохвугольныя наканечнікі стрэл і інш.) Кераміка 2-й чвэрці 2-га тысячагоддзя да н.э. (позні этап сярэднедняпроўскай культуры. прыпяцкі варыянт) арнаментавана лінейным і шнуравым штампам, зубчастымі, накольчатымі адбіткамі. Выяўлены рэшткі посуду ўсходне-тшцінецкай культыры з адзнакамі пэўнага ўплыву помнікаў сосніцкай культуры. трапляецца кераміка, якая мае аналагі лебядоўскай культуры. Знойдзены посуд мілаградскай культуры (з пукатым тулавам, высокай шыйкай, упрыгожаны “жамчужным” арнаментам) і зарубінецкага тыпу (рабрыстыя штрыхаваныя міскі з выгнутымі шыйкамі).

Аношкі – селішча каля в. Гарадоўка Чачэрскага р-на. Размешчана на Пн ад вёскі на месцы паселішча неаліту (10000-3000 г.да н.э.) і бронзавага веку(3000 – 500 г да н.э.) каля былой в. Аношкі, на левым беразе р. Сож, ва ўрочышчы Выган. Ў 1985 г. І.І. Арцёменка даследваў 16 кв. м плошчы.

Бабровічы – паселішча каменнага веку каля в. Бабровічы Івацэвіцкага р-на.

Паселішча -1 канца палеаліту і эпохі позняга палеаліту і мезаліту. На паўночна-ўсходнім беразе воз. Бабровіцкае, на марэнным узгорку “Востраў”. Вышыня 3-4 м над узроўнем вады, даўжыня каля 200 м. Выявіў у 1963 г. і абследваў ў 1989 г. Н.В. Шаблюк.

Знойдзены 6 вогнішчаў, абкладзеныз камянямі. Вакол іх сабрана больш за 100 крамянёвых прылад працы і каля 600 апрацаваных крамянёў: лістападобныя наканечнікі стрэл, свярдзёлкі і сярэдзінныя праколкі з пласцінак з бакавой ратушшу, папярочна ратушаваныя разцы, масіўныя канцавыя скрабкі, скоблі свідэрскай культуры. Трапляюцца таксама тыповыя для макралітычнай культуры грубыя разцы і скрабкі, прылады, якімі секлі, цёслы, міндалепадобныя сякеры або разакі, вастрыі яніславіцкай культуры. Датуецца 10-6-м тысячагоддзямі да н.э.

Паселішча-2. На паўночна-заходнім беразе возера Бабровіцкае, на пясчаных раздувах ва ўрочышчах Вяда і Тупічы. Выявіў і даследваў у 1971 г. Ісаенка, у 1989 г. даследвалі Н.В. Шаблюк і В.У Шаблюк. Культурны пласт да 0,25 м.

Знойдзены канічныя і двухпляцовачныя нуклеусы свідэрскага тыпу, канцавыя скрабкі з высокіх пласцінак, вуглавыя і сярэдзінныя разцы (пераважна на краях зламаных пласцінак), скоблі, 4 тронкавыя наканечнікі стрэл 8-6-га тысячагоддзяў да н.э., выяўлены таксамафрагменты бытавой керамікі, зялёнапаліванай кафлі, шкляны посуд, металічныя ключ, долата, скоблі, цвікі 15-18 ст.ст.

Баркалабава – група археалагічных помнікаў  каля вёскі Баркалабава  Быхаўскага р-на.

Стаянка ранняга мезаліту (10-8 тысячаў гадоў таму назад). За 0,5 км на Пн ад вёскі, на другой над пойменнай тэрасе Дняпра  вышынёй 16 м над летнім межанным узроўнем вады. Выявіў ў 1972 г., даследваў у 1988 г. 100 кв. м плошчы В.Ф. Капыцін. Знаходкі канцэнтраваліся на плошчы памерам 260*50 м уздоўж броўкі тэрасы. Культурны пласт 0,2-0.5 м.

Знойдзены адшчэпы і сколы, адна- і двухпляцовачныя нуклеусы, пласціны і адшчэпы з рэтушшу, тронкавыя наканечнікі стрэл, канцавыя скрабкі з пласцін і пласціністых адшчэпаў, скоблі, прылады  з выемкамі і сякеркі з перахватам. Адносіцца да заключнага этапу свідэрскай культуры; магчыма гэта была майстэрня.

Белая Сарока – паселішча каля вёскі Белая Сарока Нараўлянскага р-ну. За 1-1,5 км на ПнЗ ад вёскі, на першай надпойменнай тэрасе р. Прыпяць, на вышыні 3-4 м над поймай. Абмежавана з трох бакоў балотамі, з чацвёртага – старыцай Прыпяці. Памеры 200*80 м. Адкрыў у 1962 г. і даследваў у 1972 г. У.Ф. Ісаенка.

Знойдзена 27 мікралітычных пласцінак з прытупленным рэтушшу краем, 600 апрацаваных крамянёў (нуклеусы, трапецыі, прамавугольнікі), 123 крамянёвыя прылады працы (нажы са скошаным канцом, скрабкі, скоблі, разцы, ратушоры, праколкі, свярдзёлкі) і свідэрскія, постсвідэрскія, тронкавыя, вербалістыя наканечнікі стрэл, рэшткі 4 вогнішчаў. Датуецца 8-5 тысячагоддзямі да н.э.

Беліца - група археалагічных помнікаў каля вёскі Беліца Лідскага р-ну.

Стаянка -1. За 0,5 км на Пд ад вёскі, на краі правабярэжнай тэрасы вышынёй 8 м, ніжэй упадзення р. Залатая ў р. Нёман. Даўжыня ўздоўж краю тэрасы каля 1,5 км, шырыня 60-70 м. выявіў у 1970 г. Г.І. Гарэцкі, даследваў  М.М. Чарняўскі. Культурны пласт месцамі да 0,3-0,4 м. Знойдзены крамянёвыя лістападобныя і трохвугольныя наканечнікі стрэл, бакавыя і клінападобныя разцы, скрабкі на пласцінах і адшчэпах, нажы, праколкі, сякеры, нуклеусы, у т.л. двухпляцовачныя прызматычныя, трапляюцца фрагменты керамікі з расліннымі дамешкамі ў гліне і інш. Адносіцца да свідэрскай культуры фінальнага палеаліту і мезаліту, ранняга этапу нёманскай культуры і ранняга бронзавага веку.

Беневічы – стаянка каменнага і бронзавага вякоў каля вёскі Беневічы Лідскага р-ну. На паўночна-ўсходняй ускраіне вёскі, на выступе паміж правым берагам Нёмана і поймай ракі Дзітвы. Плошча каля 400 кв.м. абследвалі ў 1957г. Н.М. Гурына і Ф.Д. Гурэвіч, у 1957 , 1961 г. абследвала 50 кв.м Гурына. Культурны пласт да 0,8 м. Выяўлены рэшткі агнішча, невялікая яма з вохрай, крамянёвы інвентар эпохі мезаліту (наканечнікі стрэл свідэрскага тыпу, ланцэтападобныя вастрыі, трапецыі, даухпляцовачныя прызматычныя нуклеусы) і позняга неаліту (трохвугольныя наканечнікі стрэл, авальна выцягнутыя рубячыя прылады, скрабкі на адшчэпах), абломкі арнаментаваных гаршкоў, якія адносяцца да 3 этапаў нёманскай культуры (дубічайскі, лысагорскі і дабраборскі). Знойдзены шліфавальныя крамянёвыя сякеры і абломкі посуду культуры шнуравой керамікі бронзавага веку.

Берагавая Слабада - познамезалітычная стаянка каля вёскі берагавая Слабада Рэчыцкага р-ну. На заходняй ускраіне вёскі, за 200 м ад Дняпра ўздоўж берага на працягу 1 км. Выявіўу 1977 г. і даследваў у 1977-83 г.г. У.П. Ксяндзоў. Культурны пласт 0,3 м, у верхняй частцы разбураны ворывам. На плошчы 975 кв.м ускрыта частка мезалітычнага гаспадарча-бытавога комплексу (рэшткі агнішчаў, паглыбленага ў зямлю прамавугольнага жытла памерам 4,3-3,8 м, ямы закругленай і авальнай формы). Знойдзена каля 7 тысячаў прылад, вырабленых з крэйдавага (сожскага) крамяню шэрага колеру, кварцыту: сіметрычныя і асіметрычныя тронкавыя постсвідэрскія наканечнікі стрэл, канцавыя скрабкі, сярэдзінныя, бакавыя і вуглавыя разцы, праколкі, скоблі, свёрдлы, укладышы, сякеры і інш. Датуецца 6-5 тысячагоддзямі да н.э.

Спіс помнікаў свідэрскай культуры можна падоўжыць. Усх паселішчаў эпохі палеаліта і мезаліта на тэрыторыі  Беларусі налічваецца каля 120.

ІНДАЕЎРАПЕЙСКАЯ МОВА

Новазеландскія лінгвісты Расел Грэй і Квенцін Аткінсон з Універсітэта Окланда мяркуюць, што Радзімай Арыйцаў з'яўляецца Закаўказзе і Малая Азія, а не Расія, як гэта лічылася большасцю навукоўцаў дагэтуль. Да такой высновы навукоўцы прыйшлі пасля таго, як ужылі новы статыстычны метад да аналізу сваяцтва індаеўрапейскіх моў. Навукоўцы паказалі, што індаеўрапейскія мовы разыйшліся даволі рана, -- паміж 10000 і 8000 гадоў да нашай эры, а не ў шостым тысячагоддзі да н.э, як лічыць большасць навукоўцаў. Гэта ўскосна пацвярджае так званую Анаталійскую тэорыю (ідэю пра паходжанне арыйцаў з малой Азіі). Артыкул пра гэта адкрыцце  апублікаваны  ў прэстыжным навуковым часопісе Nature.

Арыйская, ці індаеўрапейская (раней яе таксама звалі індагерманская) моўная сям'я - найбуйная ў свеце. У яе ўваходзяць некалькі моўных груп: індыйская, ці індаарыйская; іранская; грэцкая, італійская, у склад якой уваходзіла лацінская мова, нашчадкі якой ўтвораць раманскую групу; кельцкая, германская; балтыйская; славянская; а таксама ізаляваныя індаеўрапейскія мовы – армянская  і албанская.

Усе, я думаю, наслышаны пра старажытную арыйскую цывілізацыю ў паўночнай Індыі і Іране ва 2-м тысячагоддзі да нашай эры. Заснавальнікі параўнальнай індаеўрапеістыкі доўгі час літаральна лічылі санскрыт ("культурнай" мовай старажытных арыйцаў) продкам усіх індаеўрапейскіх моў.

Але вось адкуль арыйцы з'явіліся ў Індыі і Іране? На гэты конт існуюць дзве асноўных канцэпцыі. Класічная "Курганная Тэорыя" лічыць, што продкі арыйцаў былі качэўнікамі еўразійскіх стэпаў і "прыскакалі" ў Індыю з Паўднёвай Расіі і Ўкраіны прыкладна ў 6 м тысячагоддзі да нашай эры. Тады ж і пачалося, паводле гэтай тэорыі, разыходжанне індаеўрапейскіх моў. Іншая тэорыя, - згаданая ўжо Анаталійская (высунутая, дарэчы, нашымі суайчыннікамі Вяч. Вс. Івановым і Т.В. Гамкрэлідзе) , -- дэкларуе, што продкі індаеўрапейцаў былі мірнымі земляробамі, жылі на тэрыторыі сучаснай Турцыі і Закаўказзя. Распаўсюд гэтай земляробчай культуры па Еўразіі, паводле Анаталійскай Тэорыі, пачаўся 9500-8000 гадоў да н.э., гэта значыць нашмат раней чым па "Курганнай".

Уласна кажучы, пытанне для новазеланскіх навукоўцаў стаяла  у тым, наколькі даўно разыйшліся індаеўрапейскія мовы. У лінгвістыцы існуе два вялікіх кірункі, якія займаюцца вывучэннем сваяцтва моў - кампаратывістыка і глотахраналогія. Кампаратывістыка (ці параўнальнае мовазнаўства) параўноўвае лексіку, граматыку і вымаўленне моў. Яна дазваляе ацаніць ступень іх сваяцтва, але аперуе пры гэтым адноснымі велічынямі. Груба кажучы, кампаратыўны падыход можа адказаць на пытанне, якая з дзвюх моў бліжэй да трэцяй (напрыклад, украінскіая бліжэй да рускай, чым нямецкая ці албанская), але нічога не кажа пра абсалютны час іх разыходжання.

Абсалютнымі часавымі велічынямі аперуе глотахраналогія. Глотахраналогія (ад грэч glotta - мова, chronos - час, logos - слова, вучэнне) - вобласць параўнальна-гістарычнага мовазнаўства, якая займаецца выяўленнем хуткасці моўных змен і вызначэннем на гэтай падставе часу падзелу роднасных моў і ступені блізкасці паміж імі. Яна вызначае час падзелу роднасных моў зыходзячы са здагадкі пра аднолькавую хуткасць вымярэння асноўнай часткі слоўніка. Для аналізу бярэцца 100 -200 найболей захоўных слоў (кагнат) (асабістыя займеннікі, некаторыя дзеясловы руху, элементарныя фізіялагічныя пачуцці і адчуванні, пазначэнне памераў, кветак, некаторых жывёл). За адно тысячагоддзе захоўваецца не меней 80 % такога спісу (81 % для 200 слоў, 86 % для 100 слоў). Найменьшы  час падзелу моў вызначаецца  па формуле t = logC/2log r, дзе С - доля супадальных слоў, галоўным чынам,  у спісе, r - каэфіцыент ступені захаванасці спісу (адпаведна, 81 ці 86 %).

Нажаль, у апошні час гэты падыход моцна скампраметаваў сябе. Пры спробе сысці досыць далёка ўглыб гісторыі паходжання моў узнікаюць некаторыя праблемы. Па- першае, не вельмі зразумела, якія кагнаты і з якой мовы браць за асноўныя для пабудовы дрэва сваяцтва. Выбар даволі штучны, і магутнасць падыходу губляецца. Па-другое, каэфіцыент r можа быць трохі розным для розных моўных груп і ў розны час. Па-трэцяе, карціну скажаюць магчымыя запазычанні слоў. Акрамя таго (па-чацвёртае), можа адбыцца затрымка развіцця мовы на кароткі час, і гэта моцна сказіць аналіз.

Каб скарэктаваць гэтыя магчымыя скажэнні, новазеландскія навукоўцы ўжылі шэраг новых статыстычных прыёмаў. Спачатку яны ацанілі, якое дрэва сваяцтва з'яўляецца аптымальным (гэта значыць якія кагнаты натуральней усяго браць для аналізу). Потым прааналізавалі тапалогію дрэва сваяцтва на прадмет таго, ці не змяняўся прыкметна каэфіцыент r падчас эвалюцыі. Навукоўцы ўжылі статыстычны метад Маркоўскіх ланцугоў Монтэ-Карла. Затым выявілі магчымыя запазычаныя словы і ўдаласці іх з базай дадзеных для аналізу. Нарэшце, навукоўцы ўжылі алгарытм згладжвання адносін, што дазваляе карэктаваць змены хуткасці эвалюцыі мовы.

Новазеландскія лінгвісты выкарыстоўвалі базу дадзеных індаеўрапейскіх моў Даена. Яны прааналізавалі 2449 кагнат з 87 індаеўрапейскіх моў. Атрыманае імі дрэва сваяцтва моў даволі добра ўзгадняецца з "класічным". Ёсць і невялікія адрозненні. Напрыклад, навукоўцы высунулі ідэю Рамана-Нямеччына-Кельскай супергруппы. Албанская мова лічылася незалежнай (не ўваходнай ні ў якую з груп), ніхто не мог зразумець яго паходжанне, а Грэй і Аткінсон паказалі, што яна роднасна інда-іранскім.

У цэлым, атрыманыя лінгвістамі вынікі добра ўзгадняюцца з Анаталійскай Тэорыяй паходжання індаеўрапейцаў. Разыходжанне індаеўрапейскіх моў, па іх дадзеных, адбылося паміж 10000 і 8700 гадоў да нашай эры.

Магчыма, гэта ўскоснае пацверджанне Анаталійскай тэорыі некалькі засмуціць тую частку расійскай інтэлектуальнай эліты, якая вядзе гісторыю нашай краіны ад волата Святагора і ганарліва лічыць Расію радзімай Вялікага Арыйскага Духу і Вялікай Арыйскай Радасці. Зрэшты, хто ведае, а раптам артыкул новазеланскіх навукоўцаў прымусіць іх сур'езна заняцца вывучэннем сучаснай лінгвістыкі?

Крыніца інфармацыі: Russell D. Gray & Quentin D. Atkinson. Language-tree divergence times support the Anatolian theory of Indo-European origin. Nature. Vol. 426. 27 November 2003. P 435-438.

Аляксандр Ярмакоў

Барэальная мова

Матэрыял з Вікіпедыі - вольнай энцыклапедыі

Барэальная мова - тэрмін лінгвіста Н. Д. Андрэева да вызначэння стану шэрагу моў часоў мезаліту Еўропы (не блытаць з тэорыяй барэйскіх моў С. А. Старасціна, якая мяркуе адзінства шырэйшай групы моў). Тэорыя Андрэева адлюстравана ў яго манаграфіі "Раннеіндаеўрапейская прамова" (Л., 1986) і шэрагу артыкулаў. Развіта на археалагічных матэрыялах у кнізе Н. А. Мікалаевай і В. А. Сафронава "Вытокі славянскай і еўразійскай міфалогіі" (М., "Белы воўк", 1999) [1].

Н. Д. Андрэеў склаў слоўнік з 203 барэальных каранёвых бікансанантных слоў (Андрэеў, 1988, з. 3; Андрэеў, 1986) шляхам суаднясення раннеіндаеўрапейскіх "каранёвых слоў з засведчанымі лексемамі ўральскіх і алтайскіх моў". Ён датаваў барэальную эпоху "канцом верхняга плейстацэну на геалагічнай шкале і канцом верхняга палеаліту на гістарычнай лініі грамадскага развіцця".

Клімат у зоне прарадзімы еўразійцаў быў халодны з доўгімі зімамі і жорсткімі завеямі, якія абяцаюць смяротны зыход. Гэта адбілі і базавыя паняцці барэйцаў.

П.1 «Зима», «снежное время» П.2 «холод», «стужа» П.3 «лёд» П.4 «иней», «тонкий лед» П.5 «ледяная корка» П.6 «скользить по льду», «снегу» П.7 «метель», «холодный», «одеваться» П.8 «пурга», «холодный ветер», «дуть воя» П.9 «ветер», «дуть», «северный» П.10 «замерзать», «окоченевать» (Андреев, 1986, с. 41, № 71; с. 14, № 34; Андреев 1988, с. 5, 7 — 8; Андреев, 1993; с. 17, 38; Андреев 1996, с. 14).

Як адмысловых паняццяў лета і восені ў рэпертуары еўразійскага слоўнікавага фонду - хутчэй за ўсё - не было (Андрэеў, 1993, з. 38). Невядомыя словы, якія пазначаюць  вясну, але верагодна вясна знаходзіць адлюстраванне ў слове П. 11 "ажываць пасля зімовай спячкі", у слове П. 12 "якія распускаюць почкі дрэвы і кусты", П. 13 "раставаць" (Андрэеў, 1993, з. 276). Лета як пара года адбіў толькі адзін корань  К - N., якія азначаюць некалькі сучасных паняццяў П. 14 "засуха", "які мучыцца смагай", "сухавей" (Андрэеў, 1993, з. 43).

Н. А. Мікалаева і В. А. Сафронаў аргументуюць барэальную мову развіццём свідэрскай археалагічнай культуры і блізкімі ёй культурамі.

У шматлікіх лінгвістаў тэорыя Н. Д. Андрэева атрымала негатыўную адзнаку; так. В. П. Нерознак вызначыў яе як "фантастычную", асабліва з пункту гледжання рэканструкцыі семантыкі («бормотать + бормотать = баба»).

Літаратура

Спасылкі

(Г.А: З пададзена матэрыяла бачна, што свідэрская культура  заняла вядучае  места сярод ўсіх сусветных культур эпохі мезаліта, г.зн. пасляледніковага перыяду, была генетычна з грэнскай культурай і па меркаванню шматлікіх навукоўваў належыць носьбітам гаплагрупы ДНК    R1a (M17). Сляды свідэрскай культуры знаходзяць ў шматлікіх рэгіёнах не толькі Еўропы, але і Азіі. Гэта кажа аб перамяшчэнні носьбітаў свідэрскай культуры на вялікіх прасторах. Тэрыторыя Беларусі ў гэты перыяд часу вылучаецца вялікай колькасцю археалагічных культур:

1.грэнская культура

2. свідэрская культура

3. рудавостраўская культура (пакуль няма апісання гэтай культуры)

4. ліпская культура

5. культура Кунда

6. культура Лінгбі

7. культура Маглемазе

8. нёманская мезалітычная культура і г.д.

Адкрыццё новазеландскімі лінгвістамі Расел Грэй і Квенцін Аткінсон з Універсітэта Окланда даты разыходжання індаеўрапейскай мовы супадае з датай разыходжання свідэрскай культуры. Гэта дае магчымасць выказаць гіпотэзу аб валына-палескай прарадзіме індаеўрапейцаў. )

Падрыхтавала Галіна Арцёменка.