Русіны (этнонім мінулага)

Матэрыял з Вікіпедыі - вольнай энцыклапедыі

Герб закарпацкіх русінаў (з’яўляецца таксамагербом Закарпацця)

Русіны - этнонім, які ўжываўся ў мінулым у стаўленні старажытнарускага этнаса і жыхароў Русі, а таксама саманазва значнай часткі сучаснага насельніцтва Закарпацкай вобласці Ўкраіны і прымежных раёнаў Славакіі.

Русіны ("раусіны") (прыметнік, вытворнае ад слова "Русь" і якое пазначае прыналежнасць да Русі, пар. з руські  люд) - этнонім, які пазначаў першапачаткова прадстаўнікоў кіруючага этнаса Кіеўскай Русі, а з XII па XIX ст. - жыхароў рэгіёна пад назвай "Русь" у старажытнарускіх княствах, Вялікім княстве Літоўскам, Польскім каралеўстве і інш. дзяржавах; да XVII/XVIII ст. - таксама агульная назва ўкраінцаў і беларусаў. Затым гэты этнонім ужываўся толькі ў стаўленні карэннага (усходнеславянскага) насельніцтва Галічыны (Галіцыі), Букавіны і Закарпацця.

Рутэн – лацінаязычны  сінонім этноніма "русін" (лат. Ruthenus, Rutenus), ужываны да XIX ст. у Польшчы, Літве і Вугоршчыне  да прадстаўнікоў мясцовага ўсходнеславянскага насельніцтва. (Г.І.: рутэны – гэта іншае племя.) Славянаязычныя  сінонімы: руський, руский, русьский, русьскый, русскый, рускі.

Гісторыя ўжывання

Слова русін як этнонім (найменне людзей, якія адносяцца да Русі) у пісьмовых крыніцах упершыню сустракаецца ў Аповесці мінулых гадоў, у якой яно ўжываецца нароўні з прыметнікам руські.

Этнонім русін сустракаецца ў ПВЛ у апісанні дамоў Алега з грэкамі 911 г (згадваецца 7 раз) і дамовы Ігара з грэкамі 945 г (згадваецца 6 раз), а таксама ў ранніх рэдакцыях "Рускай праўды". (Г.І.: да ведама – Алег быў чыстакроўны угра-фінскі князь, і Ігар (Інгар) меў маці (сястру Алега) чыстакроўную угра-фінскую княжну і бацьку напалову угра-фінскага князя, выхаванага ў угра-фінскім асяроддзі).  Затым слова "русін" не прасочваецца ў пісьмовых крыніцах на працягу амаль 200 гадоў.

Тэрмін "русін" ізноў з'яўляецца ў гандлёвай дамове Смаленскага і Полацкага княстваў з г. Рыга і паўночнагерманскімі гарадамі 1229 г.

Русінам сябе заве цвярскі купец Апанас Нікіцін  у «Хождении за три моря»  (1475) .

Галіцкія русіны (XIX ст.)

У XVII-XVIII стст. тэрмін русінскі ўжываўся да мовы і нацыянальнасці людзей, якія пражывалі на тэрыторыі т. н. Гетманшчыны.

Найболей позняе ўжыванне этноніма "русін" выяўлена ў крыніцах з Усходне-Цэнтральнай Украіны і даводзіцца на 1728 г. Яно сустракаецца ў драме "Літасць Божыя", створанай у Кіеве да 80-годдзя пачатку Хмельнітчыны і ў гонар уступа на гетманскую пасаду  Даніла Апостала. Яшчэ і ў 50-х гадах ХІХ ст. этнонім "русін" ужываўся тут кабзарамі ў думах, якія яны спявалі. Напрыклад, у запісанай ад кабзара Андрэя Блазна з Чарнігаўшчыны думе "Хмяльніцкі і Васіль Малдаўскі" гаворыцца: «Що ж то в нас гетьман Хмельницький, русин». Гэты факт сведчыць, што этнонім "русін" ужываўся на Ўсходняй Украіне (у прыватнасці, сярод простага народу), дзе кніжныя і афіцыйныя тэрміналагічныя новаўвядзенні ўспрымаліся не адразу, нашмат даўжэй згаданага 1728 года.

У XVIII-ХІХ стст. на тэрыторыі Ўкраіны, якая ўваходзіла ў склад Расійскай імперыі, першым чынам сярод палітычнай эліты, этнонім "русь"/"русін" выцясняецца афіцыйнай, прынятай у дзяржаўным справаводстве Расіі, формай "маларасейцы", пазней змененай на "маларосы". (Г.І.: з гэтага можна зрабіць выснову, што назовы "маларасейцы" і "маларосы" – гэта штучна створаныя назовы.)

На далучаных да Расійскай імперыі правабярэжных украінскіх землях этнонім "русін" знікаў паступова. Так, яшчэ ў 60-х гадах ХІХ ст. ён шырока ўжываўся на Ўсходнім Падоллі, якое, увайшло ў склад Расіі ў канцы XVIII ст. У прыватнасці, этнонім "русін" у адносінах да цяперашняй Віннітчыны  фіксуецца ў вядомай складанцы прыказак і прымавак Мацвея Номіса (Сіманава) і ў сабраных там жа народных аповядах і казках. Ужывае яго ў сваіх творах і падалянін Сцяпан Руданскі.

Карэннае (усходнеславянскае) насельніцтва Галічыны (Галіцыі), Букавіны, Закарпацця таксама звала сябе "руськімі" ці "русінамі". Так звалі сябе як свядомыя "русафілы", так і, у першы перыяд сваёй дзейнасці, "украінафілы". Адрозненне было толькі ў тым, што, тады як свядомыя русафілы, як правіла, пісалі "рускі" з дзвюма літарамі "с", украінафілы пісалі або "руский", або "руський". Слова "ўкраінцы" было прынята галіцкімі "украінафіламі" толькі ў 1890-е гады пад уплывам эмігрантаў з расійскай часткі Ўкраіны, а сярод насельніцтва Галічыны канчаткова зацвердзілася толькі пасля ўваходжання Галічыны ў склад УССР у 1939 г.

Тым не менш, на тэрыторыі Галічыны і Букавіны назва "русіны" захоўвалася да пачатку 1950-ых гадоў, а ў Закарпацці яно захавалася і па сённяшні дзень .

Фрагменты з крыніц

Фрагмент тэксту дамовы Ігара з грэкамі 945 г (ПВЛ, 38); тут «грьчин» употребляется в значении 'житель Византии', 'грек'), в котором читаем:

аще ударить мечемъ или копьемъ, или кацемъ любо оружьемъ Русинъ Грьчина или Грьчин Русина, да того деля греха заплатить сребра литр 5, по закону рускому

Фрагмент Повести временных лет (здесь «хрестианин» выкарыстоўваецца ў сэнсе 'житель Византии', 'грек'):

О сем, аще кто убьет или хрестьанина русин, или хрестьянинъ русина, да умрет, идѣже аще сотворит убийство. Аще ли убежит сотворивый убийство, да аще есть домовит, да часть его, сирѣчь иже его будеть по закону, да возметь ближний убьенаго, а и жена убившаго да имѣеть, толицем же пребудеть по закону. Аще ли есть неимовит сотворивый убой и убежавъ, да держиться тяжи, дондеже обрящеться, и да умреть.

Аще ли ударит мечем, или бьеть кацѣм любо сосудомъ, за то ударение или бьенье да вдасть литръ 5 сребра по закону рускому; аще ли не имовит тако сотворивый, да вдасть елико можетъ, да соиметь съ себе и ты самыа порты, в них же ходит, да о процѣ да ротѣ ходит своею вѣрою, яко никакоже иному помощи ему, да пребывает тяжа отоле не взыскаема.

О сем, аще украдеть что любо русин у хрестьанина, или паки хрестьанинъ у русина, и ятъ будеть в том часѣ тать, егда татбу сътворит, от погубившаго что любо; аще приготовиться тать творяй, и убьенъ будеть, да не взищеться смерть его ни от хрестьанъ, ни от Руси; но паче убо да возмет свое, иже будеть погубил. Аще вдасть руцѣ свои украдый, да ят будеть тѣм же, у него же будеть украдено, и связанъ будеть, и отдасть тое, еже смѣ створити, и сотворить триичи.

Фрагмент дамовы Смаленска і Полацку з немцамі (1229 г.):

Или Русьскыи гъсть свои тъварь дасть в дългъ в Ризе или на Гътьскомъ бере(зе) Немьчичю, а нъ дъдълженъ боудеть инемъ, Роусьскомоу же гъстьи напереде възяти. Или Немьчьскыи гъсть въ дългъ дасть Смоленьске свои тъваръ Роусиноу, аче дълженъ боудеть инемъ, Немечьскомоу гъстьи напереде 133 възати.

Немьчичю же не льзе позвати на поле Роусина битъ ся въ Ризе и на Гътьскомь березе, Роусиноу же не льзе позвати Немьчича на поле битъся Смоленьске.

Фрагмент «Хождения за три моря» Апанаса Нікіціна (канец XV ст.):

А в том в Чюнерѣ ханъ у меня взял жеребца, а увѣдал, что яз не бесерменянин — русинъ.

Фрагмент народнай думы XVII ст. "Паход на Малдавію":

Ей Іване Потоцький, королю польський. Ти ж бо то на славній Україні п’єш, гуляєш, А об моїй ти пригоді нічого не знаєш, Що ж то ваш гетьман Хмельницький Русин, Всю мою землю волоську обрушив …

У 1620 г. чаркаскі падстараста, князь Сямён Іванавіч Лыко пракаментаваў каралеўські  судовы пазоў, напісанняў яму па-польску, такім чынам:

...то страхи на ляхи, а я-м русин. Видает король его мл., ж-ем русин, а позви мини по полску шлеть.

...то страхі на ляхі, а я-м русін. Відае кароль яго мл., ж-ем русін, а позви міні па полску шлеть.

Вонкавыя спасылкі

Русіны

Русіны - усходне-славянская этнічная група ва Ўсходняй Еўропе.

Рассяленне, падгрупы і колькасць

Этнічная тэрыторыя карпацкіх русінаў

Русіны засяляюць Закарпацкую вобласць Украіны, Усходнюю Славакію (паўночны ўсход Прэшаўскага краю) і частку польскіх Бескідаў; некаторая іх частка пражывае ў краінах, куды яны перасяліліся на працягу апошніх некалькіх стагоддзяў - Вугоршчына, Сербія (Ваяводзіна, дзе іх мова прызнана адной  з афіцыйных моў краю), Харватыя, ЗША, Канада, Расія. Апроч саманазваў "русіны" і "руснакі", іншымі народамі русіны таксама завуцца як вуграрусіны, вуграрусы, карпатаросы, рутэны.

Русінскае насельніцтва Закарпацця падзяляецца па этнаграфічных прыкметах на некалькі падгруп - гэта лемкі, бойкі, гуцулы, верхавінцы і даліняне (хайналі).

Па ўкраінскім перапісу насельніцтва 2001 года, у Закарпацкай вобласці было зарэгістравана 10 069 русінаў (па меркаванню кіраўнікоў русінскіх лідараў, гэтыя дадзеныя былі сфальсіфікаваны ). Перапіс 2002 года ў Польшчы - 5 863 лемкаў  (падгрупа русінаў), перапіс 2002 года ў Ваяводзіне - 15 626 русінаў, перапіс 2001 года ў Вугоршчыне 2 079 чалавек.

Перапіс 2001 у Славакіі зафіксавала 24 201 русінаў. Найболей высокая канцэнтрацыя русінскага і ўкраінскага (па абраных падчас перапісу нацыянальнасцяў) насельніцтва назіраецца ў раёнах Медзілаборце і Свіднік. Русінскае насельніцтва Славакіі засяроджана галоўным чынам у вёсках у горных масівах Спішска Магура, Левочске Врхі, Чэргаў, Нізкія Бескіды, Сланске Врхі, Вігорлат, Букоўске Врхі.

Этнонім і ідэнтычнасць

Як этнонім слова русін у пісьмовых крыніцах упершыню сустракаецца ў Аповесці мінулых гадоў і ўжываецца на шэрагу з “руський, людий русских” - так называюцца людзі, якія адносяцца да Русі; сустракаецца таксама ў дамовах Алега з грэкамі 911 г. (згадваецца 7 раз) і Ігара 945 г. (згадваецца 6 раз), дамовах Смаленска з немцамі, і пазней ужываецца як этнонім у Галіцка-Валынскім княстве, Вялікім Літоўскім княстве, назва ўкраінцаў і беларусаў у польскіх тэкстах XIII-XX веках, саманазвай частак гэтых народаў ва ў XIII-XIX стагоддзях. (Г.І.: я бы сказала, што гэты назоў вядомы больш раней. Напрыклад назоў горада Іерусаліма.)

Перапіс 2001 года ў Славакіі паказаў даволі складаную карціну прыняцця розных ідэнтычнасцяў  сярод у мінулым аднастайнага русінскага насельніцтва: 24.201 грамадзян Славакіі лічылі сябе русінамі (у тым ліку 1.178 з роднай мовай славацкай  і 83 - з роднай мовай украінскай), 10.814 - украінцамі (з іх 2.996 - з роднай мовай русінскай), 28.885 - славакамі з роднай мовай русінскай, 1.342 - славакамі з роднай мовай украінскай. Зыходзячы з гэтага некаторыя русінскія арганізацыі Славакіі правялі ў 2001 годзе  збор подпісаў за аб'яднанне ў бюлетэнях перапісу насельніцтва граф "русін" і "ўкраінец" у адну графу, але гэта прапанова была адхілена. У наш час працэс асіміляцыі славацкіх русінаў ідзе хуткімі тэмпамі, чыннікам з'яўляецца адток насельніцтва ў шчасную заходнюю Славакію з-за высокага узроўня беспрацоўя  ў русінскіх раёнах (якая можа даходзіць у некаторых месцах да 80 %). Сумным "рэкордам" з'яўляецца вёска Прыкра ў Свідніка, дзе засталося ўсяго 5 жыхароў і якая стала, такім чынам, самым маленькім населеным пунктам Славакіі.

Статут русінаў

Некаторыя русіны лічаць сябе асобным народам і прызнаны афіцыйна асобнай нацыянальнасцю ў Славакіі, Польшчы, Вугоршчыны, Чэхіі і Сербіі . Улады Ўкраіны разглядаюць русінаў як этнаграфічную групу ўкраінцаў.

У 1992 і 2002 Закарпацкая абласная рада звярталася да цэнтральных улад Украіны з просьбай прызнаць русінаў асобнай нацыянальнасцю. Пытанне пра тое, ці з'яўляюцца русіны Закарпацця асобным народам вельмі спрэчны і неадназначны. Складанасць яго павялічвае палітызацыя. У этнічную групу русінаў таксама ўваходзяць лемкі, гуцулы і бойкі, якія маюць падобную мову, культуру і традыцыі.

У жніўні 2006 года  Камітэт па ліквідацыі расавай дыскрымінацыі ААН заклікаў урад Украіны прызнаць русінаў у якасці нацыянальнай меншасці, паколькі існуюць "істотныя адрозненні паміж русінамі і ўкраінцамі".

7 сакавіка 2007 года  Закарпацкая абласная рада прыняла рашэнне прызнаць русінаў карэннай нацыянальнасцю Закарпацця. Украінскія нацыяналістычныя арганізацыі, у тым ліку Кангрэс украінскіх нацыяналістаў і грамадства "Просвита", запатрабавалі ад прэзідэнта Ўкраіны Віктара Юшчанка адмяніць гэту пастанову як незаконную.

Мова

Гутаркавая мова, выкарыстоўваная  ў Закарпацці - блізкая да гаворкі даліннага Закарпацця.  У  Славакіі і Польшчы ў якасці афіцыйнай русінскай мовы выкарыстоўваюцца мясцовыя кадыфікаваныя лемкаўскія  дыялекты, у Ваяводзіне выкарыстоўваецца свой варыянт русінскай мовы, якую  з-за магутнага славацкага ўплыву, якую  яна выпрабавала, частка лінгвістаў адносіць да заходне-славянскай.

У якасці літаратурнай мовы доўгі час выкарыстоўвалася царкоўнаславянская (нават у XIX веку), што моцна паўплывала на гутаркавую лексіку і зблізіла мясцовыя гаворкі з рускай мовай (у адрозненне ад рускай мовы, літаратурная ўкраінская мае вельмі мала запазычанняў з царкоўнаславянскай). Асновы русінскай літаратурнай мовы заклаў Аляксандр Духновіч. На мяжы XIX і XX стагоддзяў русіны Закарпацця таксама падзяляліся на русафілаў і украінафілаў. Першыя выступалі за прыняцце ў якасці літаратурнай мовы рускай, другія - украінскай. У наш час існуюць розныя варыянты літаратурнай русінскай мовы. Вылучаюць чатыры варыянты русінскай мовы, якія ўмоўна завуць лемкаўскім (у Польшчы), прашаўскім (у Славакіі), ужгарадскім (на Ўкраіне) і ваеводзінскім (у Сербіі). Кожны з варыянтаў знаходзіцца пад моцным уплывам мовы суседняй славянскай большасці.

Традыцыйная культура

Перачынскі раён

Іршаўскі  раён

Інтэр'ер традыцыйнага русінскага

жылля, Хустскі  раён

Інтэр'ер хаты, Міжгорскі раён

Сялянскі посуд

У познім сярэднявеччы на драўляную архітэктуру Закарпацця аказала уплыў каменнае дойлідства ў гатычным і барачным стылях. Аднак ужыванне ў будаўніцтве дрэва запатрабавала ад дойлідаў таксама выкарыстання навыкаў народнай драўлянай архітэктуры. Галоўным чынам драўляныя культавыя збудаванні, якія захаваліся ў Закарпацці, ставяцца ў XVII-XIX стст. Найстаражытнейшымі з'яўляюцца цэрквы ў сёлах Сярэдняе Вадзяное Рахоўскага, Калоднае Цячаўскага, Крайнікава Хустскага, Наваселіца Цячаўскага раёнаў. Драўляныя храмы з'яўляюцца помнікамі народнай творчасці, у іх засяроджаны старажытны жывапіс, разьба па дрэве, гафт, мастацкія вырабы, помнікі пісьменнасці і кнігадрукавання. Драўляная культавая архітэктура Закарпацця па вонкавых архітэктурных асаблівасцях можа быць аднесена да чатырох груп: шатровыя трохзрубныя  збудаванні, збудаванні з элементамі барока, збудаванні з элементамі готыкі і пяцізрубныя  аднагаловыя збудаванні.

Русінскія цэрквы

Царква ў Крэмпнай, Польшча

Царква ў Свідніке, Славакія

Царква з закарпацкай Капані (цяпер

перанесеная ў музей у Дабржыкаве), Чэхія

Гісторыя

Найстаражытнае славянскае насельніцтва

Славянскія плямёны з Украінскага Перадкарпацця (насельніцтва, якое належыць да археалагічнай культуры карпацкіх курганоў) сталі прасочвацца за карпацкія перавалы ў эпоху бронзы, у II веку нашай эры, у V веку наступны прыліў насельніцтва з Перадкарпацця прынёс пражска-корчакаўскую культуру, якая з VII стагоддзя спарадзіла культуру, блізкую культуры Лукі-Райкавецкай. (Г.І.: пражска-корчакаўская культура – гэта адна з галін пражскай культуры, а пражская культура сваімі каранямі ідзе да Беларускага Палесся). Аднак моцным таксама быў уплыў і заходніх славян.

Даславянскае насельніцтва гэтай тэрыторыі складалі паўночнафракійскія плямёны, разгром якіх падчас дака-рымскіх войн з наступным стварэннем у 107г  рымскай правінцыі Дакія, паклаў пачатак славянскаму засяленню Закарпацця.(Г.І.: фракійскае насельніцтва не было аднародным. Частка плямёнаў была індаеўрапейскімі, частка не мела ніякіх адносінаў да індаеўрапейцаў. Славянаў у Фракіі не было. Такое тлумачэнне носіць палітычны характар, а не навуковы.).  Дакскае насельніцтва зрабіла істотны ўнёсак у фармаванне раннеславянскай культуры. Далейшы культурны ўплыў на славян Закарпацця аказалі суседнія народы, паколькі гэта тэрыторыя была закранута Вялікім перасяленнем народаў; на працягу 5-ага стагоддзя славяне тут кантактавалі з гунамі, гепідамі, вандаламі, геруламі, остготамі, лангабардамі (Г.І.: акрамя гунаў, ўсе плямёны індаеўрапескія, роднасныя). Напачатку 6 стагоддзя ў перасяленне шырока ўключыліся славяне, якія прыйшлі новай хваляй у Карпацкую катлавіну з захаду пад націскам авараў. У канцы 7 стагоддзя частка Верхняга Пацісся ўваходзіць у склад Аварскага каганата. Аснову насельніцтва ўсяго Верхняга Пацісся  ў 6-9 веках складалі славяне, але сярод іх масамі рассяліліся авары, якія ў 7-8 веках змешваліся са славянамі, а затым растварыліся сярод іх цалкам. Пасля падзення Аварскага каганата на гэту тэрыторыю распаўсюджваецца культурны і палітычны ўплыў першай заходне-славянскай дзяржавы - Вялікай Маравіі (790-910).

У канцы 8 - пачатку 9 стагоддзя на тэрыторыі Верхняга Пацісся ўзнікаюць славянскія гарадзішчы поруч сучасных населеных пунктаў Шарышкі-Сакалоўцы, Сміжаны, Земплін, Брэкаў, Вары, Салатвіно, Ужгарад. Па паведамленні вугорскага летапісца Ананіма (які жыў напачатку 12 стагоддзя), у 903 годзе прыйшоўшыя ў Паннонію вугорцы захапілі славянскія гарады Ўжгарад і Вары (Боржаву), прычым да гэтага ўся тэрыторыя Верхняга Пацісся знаходзілася пад уладай ужгарадскага князя Лаборца, які быў васалам балгарскага князя Салана.

На тэрыторыі Закарпацця ў апошняй чвэрці I тысячагоддзя  нашай эры, відаць, жылі белыя харваты, якія таксама  засялялі Ўкраінскае Перадкарпацце.  У далейшым тэрыторыя рассялення закарпацкіх русін уваходзіла ў склад Вяліка-Мараўскай дзяржавы, і, як сцвярджаюць украінскія гісторыкі (Моця О. П., Пеняк С. І.), таксама і Кіеўскай Русі. Славянскае насельніцтва Закарпацця толькі ў вызначаныя перыяды ўваходзіла ў склад Галіцка-Валынскага княства, аднак падтрымлівала з ім сталыя і разнастайныя кантакты.  Няма ніякіх гістарычных дадзеных пра сталы працяглы распаўсюд у гэтым рэгіёне судовай улады галіцка-валынскіх князёў, ці пра збіранне імі падаткаў з мясцовага насельніцтва. Таксама не выяўлены матэрыяльныя сведчанні знаходжання на гэтай тэрыторыі адміністрацыі галіцка-валынскіх князёў. (Г.І.: тут не было ніякіх славянаў. Напрыклад, на тэрыторыі Беларусі славяне – гэта адно з 700 плямёнаў. Тут размова ідзе аб індаеўрапейскай супольнасці, сярод якой былі і кельты, і германцы, і фракійцы, і балты, і славяне і г.д. Індаеўрапескія былі родзічамі.)

Уваходжанне ў склад Вугоршчыны

Аляксандр Духновіч, будзіцель карпацкіх русінаў, 1803-1865

Гимн "Я Русин был, єсмь, и буду"
(Александр Духнович, 1851 ^[19])

Я Русин был, єсмь, и буду,
Я родился Русином,
Честный мой род не забуду,
Останусь єго сыном;

Русин был мой отец, мати,
Русская вся родина,
Русины сестры, и браты
И широка дружина...

На працягу XI-XIII стагоддзяў (пачынаючы  з кіравання Іштвана I Святога) вугорскія феадалы паэтапна захоплівалі землі славян за засечнай лініяй - дзяржаўнай мяжой, паступова прасоўваючы яе па Закарпацці да падножжа гор. Юрыдычнае ўключэнне Падкарпацкай Русі ў склад Вугорскага каралеўства адбылося ў XIII-XIV веках. Граматы зафіксавалі шырокую катэгорыю ўсходнеславянскіх назваў селішчаў, кажучых пра пражыванне там у разгляданы час усходніх славян (Г.І.: там была краіна готаў і роднасных з імі плямёнаў, а не славянаў. Кіраўніком  готаў быў правадыр драўлянаў Амал. Вось адсюль і з’явіліся назовы паселішчаў і не толькі ў гэтых краях, але і ў іншых месцах.)

У 1699 г з'явіліся першыя кнігі для закарпацкіх русінаў, у 1830 г  была апублікавана першая граматыка карпата-русінскай мовы, у 1847 - першая азбука, 1867 - першая газета на русінскай мове . У 1745 годзе закарпацкія русіны пачалі перасяляцца ў Ваяводзіну, а ў 1880 - у ЗША.

У 1810 колькасць русінаў, якія належаць да вуніяцтва, складала 430 тысяч чалавек, доля іх у шматнацыянальным Вугорскім каралеўстве складала 5,4 %. У 1910 г. доля русінаязычнага насельніцтва скарацілася да 2,6 % у выніку асіміляцыі, а доля уніятаў з 5,4 % зменшылася  да 5,2 %. Нашчадкі русінаў, губляючы мову, імкнуліся захаваць прыналежнасць да сваёй рэлігіі. У 1910 г. колькасць русінаў была такая: грэка-каталікоў 472 тысячы, каталікоў 3 тысячы, праваслаўных 7 тысяч. Прыняцце вуніяцтва, відаць, абараніла русінаў ад  хутчэйшых тэмпаў асіміляцыі. Колькасць  грэка-каталікоў у іншых этнасаў рэгіёна ў выніку асіміляцыі русінаў у 1910 г. стала такой: венгерамоўныя  ўніяты - 247 тысяч, румынамоўныя ўніяты - 121 тысяча, а славакамоўныя  склалі 102 тысячы. Ва ўзаемаадносінах  русінаў са славакамі хутчэй ішоў працэс не асіміляцыі, а працэс кансалідацыі славян Вугоршчыны, мовы якіх былі даволі падобнымі. Утварыўся пераходны субэтнас славака-рутэны - па веры грэка-каталікі, а па мове - пераходны дыялект славацкай мовы.

Колькасць славака-рутэнаў у 1830 г. складала 12 тысяч, а да 1910 г. дасягнула ўжо 110 тысяч. У выніку асімілятарскай палітыкі аўстра-вугорскіх улад у Закарпацкай Русі ішоў інтэнсіўны працэс скарачэння ліку русінамоўных  вёсак, аналагічны такім жа працэсам у Нямеччыне, дзе скарачаўся лік славянамоўных  вёсак у лужычан у Палабскай Сербіі і памаран-кашубаў у Памераніі. У 1810 г. у Закарпацце было 776 русінамоўных  вёсак, у 1830 г. - 756, а ў 1880 г. іх ўжо засталося 517. Нягледзячы на асіміляцыю русінаў і іх эміграцыю за акіян, падзенне долі русінаў у насельніцтве краю, іх колькасць усёткі павялічвалася. У 1810 г. русін-уніятаў было 430 тысяч, у 1910 г. - 482 тысячы, у 1930 г. - 570 тыс. На тэрыторыі цяперашняй Славакіі колькасць русінаў паменшылася: у 1810 г. іх было 153 тыс., у 1900 г. - 83 тыс., а ў 2001 г. іх засталося 24 тысяч. У Вугоршчыне русінская мова выйшла з ужывання.

Этнічная тэрыторыя русінаў паступова скарачалася, і да сярэдзіны XIX стагоддзя яна нешматлікім перавышала 50 тысяч кв.км.

Праблема Падкарпацкай Русі пасля Першай сусветнай вайны

Амерыканскі прэзідэнт Вудро Вільсон 8 студзеня 1918 г. абвясціў вядомыя 14 пунктаў умоў пачатку перамір'я з супернікамі Антанты (першым чынам з Нямеччынай і Аўстра-Вугоршчынай). У п. 10 гаварылася пра тое, што народам Габсбургскай імперыі павінна быць прадстаўлена магчымасць атрымання поўнай незалежнасці.

Ужо ў чэрвені 1918 г. русінскія эмігранты ў Амерыцы засноўваюць Раду амерыканскіх Вуграрусінаў  і высоўваюць па аналогіі з іншымі народамі патрабаванне стварэння незалежнай русінскай дзяржавы. 18 верасня 1918 г. Т. Г. Масарык ад імя чэхаславацкага ўрада абвясціў у Вашынгтоне Дэкларацыю незалежнасці Чэхаславакіі як дэмакратычнай рэспублікі. 23 кастрычніка 1918 г. русіны былі прыняты ў сярэднееўрапейскі звяз заняволеных народаў і яго  рашэннем прызнаны асобным народам з правам на самавызначэння.

У лістападзе 1918 г. пра сваё далучэнне да Чэхаславакіі ў якасці народа з правам на самавызначэнне выказаліся і русіны. Вырашальнае слова ў гэтым рашэнні прыналежала Народнаму збору трох падкарпацкіх Рускіх Народных Рад, які адбыўся 8 траўня 1918 г. ва Ўжгарадзе, дзе была заснавана Цэнтральная Руская Народная Рада. Яна прыняла наступную рэзалюцыю:

«Собрание всех подкарпатских Русских Народных Рад публично заявляет: что от имени всего народа полностью поддерживает решение американских Угро-Русских Рад присоединиться к Чехо-Словацким народам на основе полной национальной автономии».

Вугоршчына, у сваю чаргу, у 1920 г. пры падпісанні Трыананскай дамовы ў арт. 48 заяўляла:

«Венгрия признаёт, со своей стороны, как это уже сделали союзные государства и те, что к ним присоединились, полную независимость Чехословацкого государства, которое будет иметь в своём составе автономную территорию Русинов на юг от Карпат».

Такім чынам Падкарпацкая Русь (такая назва зямлі было ўведзена пастановай Генеральнага Статуту ад 16 лістапада 1919 г., а затым занесена ў канстытуцыю Чэхаславакіі, прынятую ў 1920 г.) увайшла ў склад Чэхаславакіі ў якасці народа з правам на самавызначэнне. Некаторая частка рэгіёна, заселенага русінамі, апынулася ў складзе іншай вобласці той  ж дзяржавы - Славакіі). Паўднёвая частка Закарпацця перайшла пад уладу Румыніі і ўтварыла частку вобласці Крышана - Марамураш (паветы Марамураш і Сату-Марэ). Некаторая частка русінскага насельніцтва засталася на тэрыторыі Вугоршчыны.

Далучэнне асноўнай часткі Падкарпацкай Русі да Чэхаславакіі супярэчыла рашэнню Народнага з'езду Закарпацця ад 21 студзеня 1919 г. пра далучэнне Закарпацкай Украіны да Савецкай Украіны.

Закарпацкая Русь у складзе Чэхаславакіі ў 1928 годдзе.

Ў Скрэнтоне на паседжанні Вуграрускіх Народных Рад 12 лістапада 1918 г. было прынята рашэнне пра далучэнне Падкарпацця да ЧСР і правядзення  сярод русінскіх грамадстваў па гэтай нагодзе плебісцыту (на амерыканскі кантынент на пераломе стагоддзяў эмігравала амаль палова карэннага насельніцтва краю - каля 430 тысяч чалавек).

Праведзены рэферэндум паказаў наступныя вынікі:

"67 % апытаных выказалася за ўваходжанне краю ў склад ЧСР;

"амаль 28 % - за далучэнне да Ўкраіны;

"2 % - за поўную незалежнасць;

"1 % - за злучэнне з Галічынай;

"астатнія пажадалі застацца ў складзе Вугоршчыны ці далучыцца да Расіі.

Паводле "Ўрадавай статыстыкі 1921 г.", насельніцтва Падкарпацкай Русі ў той час складала 600 697 чалавек, з іх 373 234 - русіны і 102 998 - мадзьяры (вугорцы), што складала 53 % і 17 % ад агульнай колькасці, адпаведна, прычым, паводле тых жа статыстычных дадзеных, у ЧСР чэхі складалі 46 %, немцы - 28 % і славакі - усяго 13 % ад агульнай колькасці насельніцтва.

Варта заўважыць таксама, што ў 1919 г. на Падкарпацкай Русі было 70 % непісьменных, у той час як ужо ў 1938 г - толькі 20 %. Калі да 1919 г. у краі было ўсяго каля 100 школ, то за гады першай Рэспублікі было пабудавана 160 новых школ, штогод выходзіла каля 60 газет і часопісаў на русінскай мове. Яшчэ з часоў Аўстра-Вугоршчыны Падкарпацкая Русь знаходзілася ў юрысдыкцыі  Цэрквы. З-за ганенняў на праваслаўе ў Расіі з'езд русін вырашыў застацца ў сербскай юрысдыкцыі, да таго ж Сербская Царква была найболей блізкая Рускай, у Сербіі таксама размяшчаўся цэнтр рускай царкоўнай эміграцыі. Яе лідар мітрапаліт Антоній (Храпавіцкі) сур'ёзна дапамагаў карпатаросам: на Прашаўскую Русь быў адпраўлены знакаміты місіянер архімандрыт Віталь (Максіменка), быўшы да рэвалюцыі намеснікам Пачаеўскай лаўры.

У 1919 годзе  на мірнай канферэнцыі Зямля Русін, названай Карпацкая Русь, паводле Сен-Жэрменскай  дамовы, на аўтаномных правах, была далучана да Чэхаславацкай рэспублікі.

Назва зямлі, заселенай русінамі, на поўдзень ад Карпат, было ўведзена пастановай Генеральнага Статуту Чэхаславакіі ад 16 лістапада 1919 г. Афіцыйная назва гучала: "Падкарпацкая Русь". Варта адзначыць, што паказаная пастанова дазваляла выкарыстанне тэрміна "Русінія" (Русінска), аднак такая назва не знайшла прызнання на практыцы, відаць з прычыны пераемнасці папярэдняй агульнапрынятай назвы "Вугорская Русь".

Канстытуцыя Чэхаславакіі, прынятая 29 лютага 1920 г., узаконіла назву "Падкарпацкая Русь" і, пачынаючы з гэтага часу, такая назва выкарыстоўвалася ва ўсіх афіцыйных адносінах і добра выстаялася як палітычнае паняцце ў міжнароднай практыцы.

Пасля перадачы паўнамоцтваў аўтаномнага ўрада Падкарпацкай Русі другому кабінету пад кіраўніцтвам монсіньора А. Валошына 26 кастрычніка 1938 г., у краі разгарнулася, па інтэрпрэтацыі новых ідэолагаў, палітыка: русіны павінны з'яўляцца часткай народа Ўкраіны і іх мова, рэлігія, норавы і звычаі павінны адпавядаць галіцкім стандартам.

30 снежня 1938 г. мясцовы "Ўрадавы веснік" («Урядовий вiсник») апублікаваў рашэнне аўтаномнага ўрада (пад гэтай жа датай) пра новую назву краю. У рашэнні гаварылася, што да моманту канчатковага афіцыйнага прыняцця назвы краю аўтаномным соймам дазваляецца выкарыстоўваць назву "Карпацкая Ўкраіна". Пад гэтым урадавым рашэннем стаялі подпісы прэм'ер-міністра А. Валошына і міністра Рэвая.

Гэты ж міністр падкарпатарускага  ўрада, Рэвай, 5 студзеня 1939 г. на пытанне журналіста адной з газет пра правамоцтва такога рашэння заявіў:

"…Правительство разрешило использование названия «Карпатская Украина» по своему усмотрению, так как народ Карпатской Украины является украинским".

Афіцыйная Прага рэагуе тут жа, і ўжо 28 студзеня 1939 г. д-р Паркані  з канцылярыі прэзідэнта афіцыйна папярэджвае падкарпатарускіх дзеячаў пра недапушчальнасць падобных эксцэсаў. Цэнтральны ўрад па-ранейшаму выкарыстоўвае афіцыйную назву.

А.Валошын у сваёй тэлеграме ад 28 студзеня 1939 г. просіць, "…каб Прэзідэнт Рэспублікі склікаў сойм Карпацкай Украіны…", і Э. Гаха афіцыйна адказвае 10 сакавіка таго ж года  ў Хуст:

«Уважаемый господин председатель автономного правительства! Созываю Сейм Подкарпатской Руси на заседание в Хуст на день 21 марта 1939 г.»

Аднак, у сувязі з палітычнай сітуацыяй,  якая змянілася, сойм сабраўся на сваё першае паседжанне ўжо 15 сакавіка 1939 г. Ён фармальна прыняў закон пра незалежнасць дзяржавы, і ў другім параграфе закона было сказана: "Назвай дзяржавы з'яўляецца "Карпацкая Ўкраіна"".

Праз дзве гадзіны пасля прыняцця рашэнняў дэпутаты сойма, практычна ў поўным складзе, эмігравалі ў Румынію. 15 - 17 сакавіка 1939 г. Вугоршчына акупавала Закарпацкую Русь.

Другая сусветная вайна

18 лістапада 1944 года ў Мукачава  адбыўся Праваслаўны з'езд. Яго дэлегатамі былі 23 праваслаўных святара, вядомыя навуковыя і грамадскія дзеячы Георгій Героўскі  і Пётр Лінтур. З'езд прыняў зварот да Сталіна.

Удзельнічаючыя  у працы з'езду праваслаўныя святары падпісалі петыцыю, у якой прасілі Сінод Рускай Праваслаўнай Царквы ўступіць у кантакт з Сінодам Сербскай Праваслаўнай Царквы і кананічным шляхам аформіць пераход Мукачаўска-Прашаўскай епархіі ў юрысдыкцыю Маскоўскай Патрыярхіі.

Праваслаўны з'езд прыняў рашэнне накіраваць сваю прадстаўнічую дэлегацыю ў Маскву, у яе ўвайшлі ўсе, падпісаўшыя  ліст Сталіну. Днём раней у Мукачава адбыўся агульны збор дэлегатаў мясцовых камітэтаў. У яго працы ў поўным складзе прынялі ўдзел дэлегаты Праваслаўнага з'езду. Георгій Героўскі  (1806-1959) быў старшынёй гэтага збору. Ён жа, па рашэнню збору, як кіраўнік дэлегацыі мясцовых камітэтаў павінен быў сумесна з праваслаўнай дэлегацыяй адправіцца ў Маскву і данесці ўраду СССР рашэнне прадстаўнічага збору пра ўваходжанне Падкарпацкай Русі як аўтаномнай адзінкі ў склад Расійскай Федэрацыі. Ужо на наступны дзень пасля Праваслаўнага з'езду, 19 лістапада, у тым жа Мукачава  адбылася першая канферэнцыя камуністаў Закарпацця. 294 дэлегата прагаласавалі за рэзалюцыю: «Про возз’єднання Закарпатської України з Радянською Україною в складі Радянського Союзу»". Пачалася ўзмоцненая падрыхтоўка да з'езду Народных камітэтаў, які адбыўся 26 лістапада 1944 года.

Праваслаўная дэлегацыя змагла дабрацца ў Маскву ўжо пасля з'езду Народных камітэтаў, 7 снежня 1944 г. У Маскве ёй аказалі пышны прыём, дэлегацыя была прынята ў Маскоўскай патрыярхіі патрыяршым месцаахоўнікам мітрапалітам Алексіем, кіраўніком Маскоўскай епархіі мітрапалітам Мікалаем, экзархам Украіны мітрапалітам Іяанам і архібіскупам Яраслаўскім Алексіем. Пасля ўзаемнага знаёмства кіраўнік дэлегацыі ігумен Феафан перадаў мітрапаліту Алексію петыцыю. Неўзабаве ў "Закарпацкай праўдзе" 26 снежня 1944 г. быў апублікаваны артыкул «Встреча с отцом Феофаном».

У ёй, у прыватнасці, пісалася:

«До настоящего времени мы подчинялись Сербскому Священному Синоду, который нас серьёзно поддерживал, от всей души, и с развитием Русской Православной Церкви в Закарпатской Украине принято решение о присоединении к Советской Украине, что подразумевает, что Церковь тоже должна перейти к Московскому Священному Синоду».

Пра тое, што праваслаўная дэлегацыя краю на сустрэчы з Патрыярхам Алексіем яшчэ раз нагадала пра тое, што яе "члены рашуча супраць далучэння нашай тэрыторыі да Ўкраінскай ССР", у артыкуле нават не згадвалася. Хуткая кананізацыя архімандрыта Алексія (які сканаў у 1947 годзе) стане пачаткам працэсу ўслаўлення ўсёй процьмы карпата-рускіх святых.

У гады Другой сусветнай вайны русіны складалі асноўны касцяк Першага чэхаславацкага армейскага корпуса ў СССР. Так, напрыклад, з 1696 салдат запаснога палка і рэзервовай роты ў Бузулуке было 1422 русінаў, у чэхаславацкай вайсковай частцы ў баю за Сокалава было 27 % русінаў, у баях за Кіеў - 63 %. Да пераходу меж ЧСР у корпусе налічвалася 7100 русінаў, і яшчэ ў красавіку 1945 г. іх было 5349 чалавек. Сваімі баявымі заслугамі і тысячамі загінулых і параненых герояў яны ўнеслі неацэнны ўнёсак у вызваленне і волю ЧСР.

Савецкі перыяд

29 чэрвеня 1945 была складзена  "Дамова паміж Звязам Савецкіх Сацыялістычных Рэспубалік і Чэхаславацкай Рэспублікай пра Закарпацкую Ўкраіну". У арт. 1 дамовы гаварылася: : «Закарпатская Украина (носящая согласно Чехословацкой Конституции название Подкарпатская Русь), которая на основании Договора 10-го сентября 1919 г., заключенного в Сан-Жермен ан Лэ, вошла в качестве автономной единицы в рамки Чехословацкой Республики, включается в состав Украинской Советской Социалистической Республики».

Царкоўнаславянская мова застаецца ва ўжыванні Рускай Праваслаўнай Царквы, Украінскай Праваслаўнай Царквы, Беларускай Праваслаўнай Царквы, Балгарскай, Польскай і Сербскай Праваслаўных Цэркваў, а таксама часці Славацкай Праваслаўнай Царквы. Ужываюць царкоўнаславянскую  і Замежная Руская Праваслаўная Царква, Карпата-русінскія Епархіі ў Амерыцы, Канадзе. Таксама застаецца царкоўнаславянскай ва ўжыванні сярод часці вернікаў Грэка-Каталіцкай Царквы ў Закарпацці і Славакіі. Астатнія грэка-каталікі (Галічына, Славакія, Чэхія, Польшча) увялі ва ўжыванне новыя лакальныя нацыянальныя мовы. Там, дзе гэта змена мовы адбылася, няўмольна праходзіць актыўная асіміляцыя русінаў з нацыянальнасцямі тых дзяржаў, дзе яны пражываюць.

Гэта стала прыкметна ў Вугоршчыне, Славакіі, Польшчы і па большай частцы на Закарпацці (Падкарпацці). Але і ў гэтым выпадку русіны застаюцца ў сваіх "новых" дзяржавах і нацыях арыгінальнымі ў традыцыі, мове і культуры, што асабліва прыкметна ў Славакіі, дзе не меней 500 тысяч русінаў славакізіравалась.

Перыяд незалежнай Украіны

Прэса карпацкіх русінаў (міжваенны  і постсавецкі перыяды)

1 снежня 1991 года, адначасова з рэферэндумам пра незалежнасць Украіны, прайшоў Закарпацкі абласны рэферэндум, на якім 78 %  прыняўшых  ў ім удзел выказаліся за аўтаномны статут вобласці; гэта рашэнне было праігнаравана ўкраінскімі ўладамі.

У 1996 годзе  быў распрацаваны "План па рашэнню праблемы ўкраінцаў-русін", які прадугледжваў, у прыватнасці, ужыванне нормаў крымінальнага і адміністрацыйнага заканадаўства ў адносінах да актывістаў русінскіх арганізацый, акцэнтаванне на ўкраінскім характары Закарпацця пры асвятленні яго гісторыі, прадухіліць абласны рэферэндум з мэтай высвятліць самаідэнтыфікацыю жыхароў (русіны/украінцы).

У 1992 і 2002 Закарпацкая абласная рада звярталася да цэнтральных улад Украіны з просьбай прызнаць русінаў асобнай нацыянальнасцю, а напачатку 2007 года  абсалютнай большасцю галасоў прыняла аналагічны зварот да цэнтральных органаў улады і ўласным рашэннем прызнала русінаў карэннай нацыянальнасцю Закарпацця.

У Закарпацкай вобласці па-ранейшаму няма школ ці ВНУ з русінскай мовай навучання (нягледзячы на звароты русінскіх арганізацый з просьбай іх адкрыцця), аднак на ёй выдаецца прэса і літаратура.

Рэлігія

Продкі русінаў прынялі хрысціянства, хутчэй за ўсё, яшчэ падчас місіянерскай паездкі "Салуньскіх братоў" Кірылы (Канстанціна) і Мяфодзія ў Вялікамараўскае княства. Так ці інакш, але Кірыла і Мяфодзій лічацца не толькі "апосталамі славян", але і святымі заступнікамі Закарпацкай Русі - мноства мясцовых храмаў прысвечана менавіта ім, а Грушэўскі  манастыр каля Мукачава лічыць іх сваімі заснавальнікамі.

Русіны першапачаткова былі праваслаўнымі (Сербскага і Канстанцінопальскага патрыярхатаў), але, знаходзячыся ў шматвяковай ізаляцыі, пад уплывам Фларэнтыйскай і Брэсцкай уніі пайшлі на кампраміс з каталіцкімі ўладамі. Каб захаваць праваслаўную форму літургіі, Праваслаўная царква Закарпацкай Русі змушана ўступіла ва ўнію з Рымам, утварыўшы ўніяцкую (грэка-каталіцкую) царкву пасля афармлення 24 красавіка 1646 Ужгарадскай уніі. З таго моманту прыналежнасць да грэка-каталіцызму, роўна як і да праваслаўя, стала этнічным сігналам прыналежнасці русінаў да славянскага этнаса. Як і раней, русіны падвяргаліся асіміляцыі, але іх нашчадкі, губляючы родную  мову, захоўвалі "веру бацькоў" - мноства русін, асабліва ў горных раёнах, заставаліся праваслаўнымі. У выніку асіміляцыі русінаў, уніяты з'явіліся сярод румын, вугорцаў і славакаў. Ва ўмовах дэмакратычнай Чэхаславацкай дзяржавы, частка вернікаў русін, якія належаць да грэка-каталікоў, стала вяртацца да праваслаўнай рэлігіі. Забарона, накладзеная на грэка-каталіцкую царкву ў СССР у 1946, паскорыла гэты працэс. Цяпер больш 60 % русінаў Закарпацця з'яўляюцца праваслаўнымі, а 35 % - грэка-каталікамі. Грэка-каталіцкая Ужгарадска-Мукачэская епархія, аб’ядноўваючая  закарпацкія прыходы, не ўваходзіць у склад Украінскай грэка-каталіцкай царквы (быўшы ў прамым падначаленні Ватыкана), і знаходзіцца на пазіцыях палітычнага русінства, гэта значыць падтрымлівае рух за аўтаномію і нават аддзяленне Закарпацця.

У Славакіі быў зваротны працэс - пасля лібералізацыі 1968 года, калі была зноў дазволена Славацкая грэка-каталіцкая царква, большасць русінаў вярнулася ў грэка-каталіцтва.

.

Вядомыя русіны

"Андрэлла, Міхась (Арасвігаўскі  Міхась) (1638?, Расвігава - 1710, Іза) - святар, барацьбіт за ўз'яднанне Закарпацця з Расіяй і Ўкраінай. Аўтар тэалагічных твораў "Логас" і "Аброна дакладнаму кожнаму чалавеку", у якіх крытыкаваў рымскага папу і ўнію.

"Балудзянскі, Міхась Андрэевіч (1769, Вышна Олшава ў Стропкава, усходняя Славакія - 1847) - першы рэктар Пецярбургскага ўніверсітэта, навуковец-юрыст, які быў ў камісіі Сперанскага і што ўзначальваў кадыфікацыйную калегію па складанні Збору Законаў Расійскай імперыі.

"Бачынскі, Андрэй - грэка-каталіцкі біскуп-асветнік, выдавец пяцітомавай Бібліі, заснавальнік духоўнай семінарыі ва Ўжгарадзе. Бібліятэка Бачынскага ў свой час была адной з найбагатых ва Ўсходняй і Цэнтральнай Еўропе.

"Белень, Міхась Аляксеевіч (19 траўня 1951, з. Ліскавец) - скульптар, мастак, педагог, доктар мастацтвазнаўства, прафесар, Заслужаны мастак Украіны, этнограф, паэт, пісьменнік, журналіст, дызайнер.

"Героўскія, Аляксей і Георгій - браты, вядомыя дзеячы Карпатарускай Праваслаўнай Царквы. Унукі А. І. Дабрянскага-Сачурова. Георгій - знакаміты карпатарускі філолаг і гісторык. Аляксей - палітычны дзеяч, юрысконсульт Сербскай Царквы, які бараніў рэлігійныя і палітычныя правы карпатаросаў.

"Грабар, Ігар Эммануілавіч (1871, Будапешт - 1960) - расійскі жывапісец і мастацтвазнавец, народны мастак СССР (1956), акадэмік АН  СССР (1943) і сапраўдны чалец Акадэміі майстэрстваў СССР (1947). Унук А. І. Дабранскага-Сачурава. Жыццярадасныя, працятыя святлом пейзажы ("Сакавіцкі снег", 1904), нацюрморты, партрэты ("Н. Д. Зялінскі", 1932). Кіраўнік выдання першай навуковай "Гісторыі рускага мастацтва" (1909-16); манаграфіі пра рускіх мастакоў. Адзін з заснавальнікаў музеязнаўства, рэстаўрацыйнай справы і аховы помнікаў мастацтва і даўніны. Сталінская прэмія (1941).

"Гуца-Венелін, Юры (1802, Тыбава - 1839, Масква) - адзін з заснавальнікаў славістыкі, адмысловец па гісторыі Балгарыі, які працаваў у Расіі.

"Дзі, Сандра (Зук, Аляксандра; 1944-2005) - амерыканская акторка, папулярная ў канцы 50-х - пачатку 60-х.

"Дабранскі-Сачураў, Адольф Іванавіч (1817-1901) - "патрыярх" карпатарускага адраджэння, буйны гісторык, публіцыст, рэспандэнт А. С. Хамякова і К. П. Пабеданосцава. Нацыянальны правадыр галіцка-рускага руху, пачынальнік руху за вяртанне ў Праваслаўе на Галіцкай Русі.

"Духновіч, Аляксандр Васільевіч (1803, Таполі ў Сніны, Усходняя Славакія - 1865) - выбітны паэт-будзіцель, драматург, педагог, навуковец, дзеяч культуры, тэолаг, выдавец, публіцыст. Стрыечны брат А. І. Дабрянскага-Сачурава. Аўтар чытанкі "Кніга для чытання" і шэрагу падручнікаў для народных школ, першага русінскага календара-альманаха, патрыятычнай паэзіі ("Подкарпатскії Русіны", "Я русін быўшы, есмь і буду").

"Зейкан, Іван (1670, Карачын - 1739) - дзеяч культуры і адукацыі, педагог, настаўнік царэвіча Пятра II.

"Лялечнік, Васіль Рыгоравіч (1765, Мукачава - 1821) - фізік, юрыст, аграном, які працаваў у Расіі. Прафесар ліцэя ў Замосцці. Дырэктар Галоўнага Пецярбургскага педагагічнага інстытута. Першы дырэктар Нежынскай гімназіі вышэйшых навук князя Безбародка.

"Лялечнік, Нестар Васільевіч (1809, Санкт-Пецярбург - 1868) - рускі пісьменнік першай паловы XIX стагоддзя, сын Васіля Лялечніка. Адзін з суаўтараў вершаў лібрэта оперы "Жыццё за цара" ("Іван Сусанін").

"Лодзій, Пётр (1764, Збой у Сніны, Славакія - 1829) - філосаф, дэкан філасофскага факультэта Пецярбургскага ўніверсітэта, прафесар Ільвоўскага і Кракаўскага ўніверсітэтаў.

"Лучкай, Міхась Міхайлавіч (1789, Вялікія Лучкі - 1843) - гісторык, лінгвіст, фалькларыст, тэолаг. Аўтар шасцітомнай "Гісторыі карпацкіх русінаў", напісанай на лацінскай мове, "Граматыкі славяна-рускай" і "Царкоўных гутарак на ўсе тыдні года".

"Магочы, Пол  Роберт - найбуйны канадскі гісторык русінскага паходжання, дзеяч русінскага нацыянальнага адраджэння ў канцы XX стагоддзя.

"Матола, Васіль (Саўчынец, Васіль Паўлавіч (10.03.1960, с. Іванаўцы) - паэт, лаўрэат "Рускай прэміі 2006", спявак русінскай айчыны і русінскай мовы.

"Мітрак, Аляксандр (1837, Плоскае - 1913) - царкоўны і культурны дзеяч, пісьменнік-будзіцель, тэолаг, этнограф, лінгвіст, складальнік "Руска-мадз’ярскага слоўніка"

"Мушынка, Мікола (1936, Кураў) - славацкі навуковец-фалькларыст

"Арлай, Іван Сямёнавіч (1770, Давідкава - 1829) - педагог, навуковец-медык, гісторык, гісторык медыцыны. У 1821-1826 - дырэктар Нежынскай гімназіі вышэйшых навук (адзін з выхавальнікаў Н. В. Гогаля), у 1826-1829 – Рышэл’еўскага ліцэя ў Адэсе. Аўтар першай рускамоўнай працы па гісторыі Закарпацця - "Гісторыя пра Карпата-Росы" (1804).

"Іван Іванавіч Поп - русінскі гісторык-славіст, публіцыст, адзін з вядучых прадстаўнікоў русінскага нацыянальнага адраджэння.

"Патушняк, Фёдар (1910, Асой - 1960) - закарпацкі археолаг, гісторык, пісьменнік, этнограф, педагог.

"Петроўцый, Іван Юр'евіч (22.04.1945, с. Асой) - пісьменнік, лаўрэат Міжнароднай прэміі за русінскую літаратуру імя Аляксандра Духновіча (1998), лаўрэат "Рускай прэміі 2005", творца сучаснай русінскай мовы.

"Ракаўскі, Іван (1815, Стаўнае - 1885) - царкоўны, грамадскі і культурны дзеяч, пісьменнік-будзіцель, педагог, аўтар падручнікаў.

"Селлек, Том (род. 1945) - амерыканскі акцёр, сын славацкага русіна і амерыканскай шатландкі. Выканавец галоўнай ролі ў фільме і серыяле "Магнум", выканавец ролі Дуайта Эйзенхауэра ў фільме «Айк: Обратный отсчёт» (2004).

"Сільвай, Іван (1838, Сускова - 1904) - царкоўны дзеяч, пісьменнік.

"Сапалыга, Міраслаў (1946, Свіднік) - славацкі этнограф, дырэктар Музея русінска-ўкраінскай культуры ў Свідніке.

"Томчаній, Міхась Іванавіч (правільна - Томчані); (с. Гараны нар. Ужгарада 1914.07.16, Ужгарад 1975.01.19) - закарпацкі пісьменнік і перакладнік.

"Томчаній, Міхась Міхайлавіч (правільна - Томчані); (нар. Ужгарад 1946.11.09) архітэктар, мастак-графік, галоўны архітэктар г. Ужгарада (1980-1990), заснавальнік і старшыня першага на Закарпацце "Грамадствы Карпацкіх Русінаў" (Ужгарад 1990-1991).

"Уорхал, Эндзі (Варгола, Андрэй; 1928-1987) - амерыканскі мастак і рэжысёр русінскага паходжання. Адзін з заснавальнікаў і найболей бачных прадстаўнікоў поп-арта.

"Фенцік, Яўген (1844, Малая Мартынка - 1903) - літаратар-будзіцель, тэолаг, рэдактар і выдавец часопіса "Лісток" (1885-1903)

Літаратура

Спасылкі

Англамоўныя рэсурсы:

AДАМ БРЭМЕНСКІ

ДЗЕІ АРХІБІСКУПАЎ ГАМБУРГСКАЙ ЦАРКВЫ

GESTA HAMMABURGENSIS ECCLESIAE PONTIFICUM

КНІГА IV

АПІСАННЕ ПАЎНОЧНЫХ ВЫСПАЎ

….18. Недалёка ад вобласці склаваў знаходзяцца, наколькі нам вядома, тры характэрных выспы. Першая з іх завецца Фембрэ.  Яна ляжыць супраць краіны ваграў, так што яго, як і Лаланд, можна бачыць з Альдзінбурга. Другая выспа  размешчана  насупраць краіны вільцаў. Яе насяляе магутнае склаўскае племя ранаў, [ці рунаў]. Па закону  без уліку іх меркавання не прымаецца ніводнае рашэнне па грамадскіх справах. Іх так баяцца па тым чынніку, што з гэтым племем водзяць блізкае сяброўства  богі, а дакладней, нячысцікі, глыбокай пашане якім яны адданы больш, чым іншыя. Абедзве выспы перапоўнены піратамі і бязлітаснымі разбойнікамі, якія не літуюць нікога з падарожных. Бо ўсіх, каго іншыя піраты звычайна прадаюць, гэтыя забіваюць. Трэцюю выспу называюць Семландам, яна суседнічае з абласцямі русаў і паланаў, а засяляюць яе сембы, ці прусы, людзі вельмі добразычлівыя. Яны, у адрозненне ад папярэдніх, працягваюць руку дапамогі тым, хто падвергся небяспецы  на моры ці выпрабаваў напад піратаў. Тамтэйшыя жыхары вельмі нізка шануюць золата і срэбра, а чужацкіх скурак, пах якіх данёс пагібельны яд ганарыстасці ў нашы землі, у іх у лішку. На Семландзе гэта дабро трымаюць за гной, мяркую, да асуджэння нас, бо мы, задыхаючыся, усімі праўдамі і няпраўдамі рвемся да адзенняў з куньяга меха, як быццам да вышэйшай выгоды. І вось: за ваўняныя адзенні, якія мы завём фальдонамі, тутэйшыя жыхары даюць гэтак каштоўныя [для нас] куніцы. Можна было б паказаць шматлікае ў норавах гэтых людзей, што годна хвалы, калі б толькі яны паверылі ў Хрыста, прапаведнікаў якога яны жорстка пераследваюць. У апісваемых землях прыняў вянок  пакутніцтва светлы біскуп багемаў Адальберт.  Аж да сённяшняга дня-пры тым, што ўсё астатняе ў іх гэтак жа, як і ў нас, - яны забараняюць падыходзіць да святых гаёў і крыніц, асцерагаючыся, што гэтыя месцы будуць апаганены самой прысутнасцю хрысціян. Тамтэйшыя жыхары ўжываюць у ежу мяса коней, выкарыстоўваючы ў якасці пітва іх малако і кроў, што, кажуць, даводзіць гэтых людзей да ап'янення. Насельнікі тых краёў блакітнавокія, чырванатварыя і доўгавалосыя. Быўшы закінуты ў непраходнай багне яны не жадаюць трываць над сабой ніякага спадара…..

….Схолія 118. Гарацый у сваёй лірыцы згадвае пра гэтыя плямёны ў наступных словах: "Лепш жыць, як раўнінны скіф, чый воз-жыллё цягне рухомае ці як непахісны гет", "дзе не больш, чым год, заняты раллёю". "Там пасагам для дзяўчыны служыць доблесць бацькоў:" "і грашыць там нельга: смерць за няслушнасць чакае" . Туркі, што суседнічаюць з русамі, як і іншыя народы Скіфі, жывуць падобнай выявай да цяперашняга часу…..

Геаграфічныя назовы ў Беларусі, злучаныя з русінамі

в. Русінавічы> Менская вобласць > Менск >Самахвалавіцкі

в. Русцы>Віцебская вобласць > Браслаў > Друеўскі

в. Русіны> Віцебская вобласць > Паставы > Юнькоўскі

в. Русінаўка >Магілёўская вобласць > Чавусы >Пуцькаўскі

в. Русцы> Віцебская вобласць > Браслаў > Друйскі

в. Русаны>Віцебская вобласць > Дуброўна > Волеўкаўскі

в. Русаны>Віцебская вобласць > Дуброўна > Зарубскі

в. Русінаўцы > Гарадзенская вобласць > Масты >Харціцкі

в. Русацін >Гарадзенская вобласць > Карэлічы >Райцэўскі

в.  Русанаўцы >Гарадзенская вобласць > Шчучын >Галавічпольскі

в. Русіна>Брэсцкая вобласць > Баранавічы > Вялікалукскі

в. Русілкі>Віцебская вобласць > Бешанковічы > Верхнякрывінскі

в. Русінка > Магілёўская вобласць > Магілёў >Мастокскі

в. Русалішкі > Менская вобласць > Маладзечна > Алехнавіцкі

в. Русінавічы >Брэсцкая вобласць > Ляхавічы >Начэўскі

в. Вялікая Русілаўка >Гарадзенская вобласць > Наваградак >Пятравіцкі

Прозвішчы: Русаковіч, Русакоўскі, Русалім, Русецкі, Русіян – старажытныя беларускія шляхецкія роды.

Са спісу войска ВКЛ 1528 года:

Русанович Сенько, б. Пiнскага пав. 210
Русин, п., п. Валынскай з-лi 204 адв.
Русич Мартин, з. Бельскай з-лi Падляшскага в-д. 178
Рустейкович Бартош, б. Вяленскай вол. Жамойцкай з-лi 235
Рустейкович Вокдат, б. Вяленскай вол. Жамойцкай з-лi 235
Рустейкович Михно, хар. [вяленскi], б. Вяленскай вол. Жамойцкай з-лi 235

Геаграфічныя назовы ў Беларусі, злучаныя з руснакамі і русінамі

Русе — Баўгарыя
Руставі — Грузія

Reuss, г. Русс - Нямеччына 
Іерусалім - Ізраіль

АРХЕАЛОГІЯ

Пражская культура

Пражска-корчакская культура ў V-VI стст. на фоне іншых славянскіх і балтыйскіх культур.

Вобласць распаўсюду пражскай культуры (зялёны).

Пражская культура - археалагічная культура старажытных славян (V-VII стст.), у Цэнтральнай і Ўсходняй Еўропе (ад Эльбы да Дуная і сярэдняга Дняпра). Названа па характэрнай ляпной кераміцы, упершыню выяўленай каля Прагі чэшскім археолагам І. Баркоўскім. Даследнік адзначыў, што падобны гліняны посуд вядомы таксама на тэрыторыі Польшчы і Нямеччыны, і прапанаваў называць яе пражскай, мяркуючы пры гэтым, што яна развівалася аўтахтонна з керамікі культуры пахавальных урнаў і кельцкай. У некаторых працах гэта культура аб'ядноўваецца з корчакскай і завецца пражска-корчакскай (Prague-Korchak Culture). Прасочваецца пераемная сувязь пражскай культуры з пазнейшымі славянскімі культурамі. У канцы VII стагоддзя пражская культура змяняецца культурай Лука-Райкавецкай, якая праіснавала да канца IX стагоддзя.

Геаграфія

Першапачаткова пражская культура была распаўсюджана на тэрыторыі паўднёвай Польшчы, Чэхаславакіі і паўночна-заходняй Украіны (Шумскае гарадзішча). Пазней арэал яе пашырэў у паўночную частку Польшчы, усходнія раёны Нямеччыны, паўднёвую Беларусь, сярэднюю частку Правабярэжнай Украіны, Малдавію і Румынію. Гэта прывяло да змешвання пражскай культуры з мясцовымі, больш раннімі культурамі і ўзнікнення лакальных варыянтаў. Па іншых версіях выток Пражскай культуры варта шукаць у басейне ракі Прыпяць (Паўднёвая Беларусь), дзе сляды культуры датуюцца IV стагоддзем.

Культура

Шумскае гарадзішча

Шумскае гарадзішча - паганскае гарадзішча, размешчанае непадалёк ад горада Шумск, на беразе ракі Гнілапяць. Даследнікі (І. П. Русанава) датуюць Шумскае гарадзішча  IX стагоддзем і прыпісваюць яго стварэнне або драўлянам, або прадстаўнікам Пражска-корчакскай культуры.

Апісанне

На тэрыторыі гарадзішча размешчана паглыбленне крыжападобнай формы з плоскім дном і вертыкальнымі сценкамі, арыентаванае па лініі поўнач-поўдзень. Памеры гэтага паглыблення складаюць 14,2 на 11 м, глыбіня 40-50 см. У цэнтры размешчана вялікая слупковая яма, запоўненая камянямі і акружаная іншымі слупковымі ямамі і камянямі. Мяркуючы па выяўленым попеле, у цэнтры паглыблення разводзіўся агонь.

Паблізу выяўлены магільнік з трупаспаленнямі, які меў выгляд абмежаванай невялікім ровам круглай пляцоўкі (з дыяметрам 5 м.), з загартаванай паверхняй і пластом вуглёў таўшчынёй каля 50 см.

На суседнім (уздоўж па беразе) мысу Гнілапяці  выяўлены адна жылая хата і гаспадарчыя пабудовы. Хата гэта, мяркуючы па ўсім прыналежала  жрацу.

На тэрыторыі гарадзішча выяўлена кераміка IX-X стст., крэмневы наканечнік стралы, перапаленыя косткі быка і птушак.

Функцыі

Па меркаванні гісторыкаў прыблізна ў гэтых месцах праходзіла паўднёвая мяжа тэрыторыі драўлян. Адносна функцыі і прызначэння гарадзішча І. П. Русанавай выказана здагадка, што тут у свой час быў праведзены ўрачысты аднаразовы абрад, прысвечаны нейкаму выпадку.

Даследаванні

Да 1964 года на тэрыторыі Шумскага гарадзішча знаходзілася невялікае мястэчка, якое  было знесена для стварэння ваеннага палігона. Падчас зносу і было выяўлена крыжападобнае свяцілішча. Пра мястэчка праз гады нагадваюць толькі старыя зарослыя могілкі.

Пражская культура

Пражская культура, старажытнаславянская археалагічная культура 6-7 стст. н. э. Названа па характэрнай ляпной кераміцы т. н. пражскага тыпу, вылучанай І. Баркоўскім (1939) з раннесярэднявечных помнікаў, раскапаных каля Прагі. Прадстаўлена неумацаванымі  селішчамі з жыллём-паўземлянкамі, якія маюць печы-каменкі, і грунтавымі бескурганнымі магільнікамі з трупаспаленнямі  ў урнах. Першапачаткова Пражская культура была распаўсюджана на тэрыторыі паўднёвай Польшчы, Чэхаславакіі, паўночна-заходняй Украіны. Пазней арэал яе пашырэў у паўночную частку Польшчы, усходнія раёны ГДР, паўднёвую Беларусь, сярэднюю частку Правабярэжнай Украіны, Малдавію і Румынію. Гэта прывяло да змешвання  Пражскай культуры з мясцовымі, больш раннімі культурамі і ўзнікненню лакальных варыянтаў. Прасочваецца пераемная сувязь Пражскай культуры з пазнейшымі славянскімі культурамі.

Літ.: Русанова И. П., Славянские древности —IX вв. между Днепром и Западным Бугом, М., 1973; Borkovský ., Staroslovanská keramika ve Strědni Evropě, Praha, 1940; Hasegawa J., Z badań nad wczesnośredniowieczna keramika zachodniosłowiańska, Łódź, 1973.

І. П. Русанава.

ПРАЖСКА - КОРЧАКСКАЯ КУЛЬТУРА

Характарызуецца пражска-корчакскай керамікай, наземнымі

зрубнымі  хатамі з тыпова славянскім інтэр'ерам, а таксама пахаваннямі па абрадзе крэмацыі памерлых у грунтавых магільніках. У 6-7 стст. з'яўляюцца першыя курганныя пахаванні, якія паступова выцясняюць грунтовыя трупаспаленні. Гэта група славян рассялілася на шырокай тэрыторыі ад верхняй Зльбы на захадзе да Прыпяцкага Палесся на ўсходзе, уключаючы верхнія і сярэднія плыні Віслы і Одры.   "У наш час пахавальны абрад славян другой палавы 1-га тысячагоддзя  н. э. вывучаны грунтоўна і на вельмі шырокай тэрыторыі Еўропы ад Эльбы на Захадзе да Падняпроўя на ўсходзе. У лясной зоне славянскага рассялення аж да 10 ст. непадзельна панаваў абрад трупаспалення. У ранні  час пахаванні  здзяйсняліся ў грунтавых магільніках, у 6-7 стст. зараджаецца і шырока распаўсюджваецца звычай майстраваць курганныя насыпы. У розных рэгіёнах славянскага рассялення курганы адрозніваюцца некаторымі малаважнымі дэталямі пабудовы, але пахавальны абрад усюды аднастайны. Крэмацыя памерлых здзяйснялася, як правіла, на боку, па-за курганамі. Рэшткі трупаспаленняў (кальцынаваныя косткі без попелу ці з невялікай колькасцю попелу), сабраныя з памінальнага вогнішча, змяшчаліся ў курганныя насыпы індывідуальна, г.зн. для кожнага пахавання капалі ў насыпі ці ў яе падмурку ямку ці ўладкоўвалі невялікую пляцоўку для змяшчэння костак купкай. Асноўная маса пахаванняў безурнавая і безінвентарная. Толькі ў параўнальна нешматлікіх выпадках рэшткі спалення змяшчаліся ў гліняныя (радзей берасцяныя) урны. Нароўні з

керамікай і хатабудаваннем пахавальны абрад з'яўляецца  найважнай этнаграфічнай прыкметай славянскай культуры 3-ёй чвэрці 1-га тысячагоддзя н.э. Менавіта па гэтых элементах славянскія старажытнасці вылучаюцца даследнікамі сярод сінхронных іншаэтычных - германскіх, фракійскіх, балцкіх, фінскіх, цюркаскіх і інш."  Папярэднікам пражска-корчакскай культуры 5-7 стст.

была  склаўшаяся ў міжрэчча Одра  і Буга ў першай палове 1-га тысячагоддзя н.э. т.зв. праславянская пшэворская культура.   Найболей істотнай прыкметай культуры пражска-корчакскага  тыпу з'яўляецца кераміка. Яна прадстаўлена пераважна высокімі гаршкамі з усечанаканічным тулавам, злёгку звужаным горлам і кароткім венцом. Найвялікае пашырэнне заўсёды даводзіцца на верхнюю траціну вышыні пасудзін. Паверхня гаршкоў  звычайна карычняватая, часам некалькі згладжаная. Арнамент адсутнічае, толькі зрэдку сустракаюцца гаршкі з косымі  насяканнямі па верхнім краі венца. Уся кераміка выраблена без дапамогі ганчарнага круга.

Гэта былі народы, якіх рымскі гісторык Ярдан  называў "склавенамі" у 6-м ст. н.э.

Пражска-корчакская культура

Асноўная маса жаночых упрыгожванняў, характэрных для пражскай культуры, была знойдзена на гарадзішча Зімно. Іншых скарбаў старажытнай  пражскай культуры не вядома дагэтуль - на неумацаваных селішчах іх знаходзяць даволі рэдка.

Позняя стадыя існавання пражска-корчакскай  культуры была сінхронна  фінальнаму этапу існавання пяньковўскай і калочынскай культур і датуецца ў межах VII стагоддзя. У канцы VII стагоддзя пражская культура змяняецца культурай Лука-Райкавецкай, якая праіснавала да канца IX ст. (па: Гавритухин, Обломский 1996:139).

На гарадзішча Зімно былі знойдзены спражкі з каробчатай завесай, дэталі геральдычнай раменнай гарнітуры, якія маюць аналагі ў зоне візантыйскага ўплыву ў Цэнтральнай і Паўночна-усходняй Еўропе (па: Гавритухин, Обломский 1996:137-138).

У набор жаночых упрыгожванняў уваходзілі розныя варыянты пальчатых фібул, у тым ліку і мініяцюрныя, бранзалеты з  пашыранымі канцамі, пярсцёнкі, перснепадобныя  скроневыя кольцы, у тым ліку і з S-бачным завітком, бляшкі, нашыўкі, спіралькі, званкі (па: Аулiх 1972: 57-77; Баран 1972:130-136

МІФАЛОГІЯ

Русалкі

РУСАЛКІ (Наўкі), па паганскіх павер'ях, душы дзяўчат, якія памерлі да шлюбу ці падчас русальнага тыдня, знаходзяцца на зямлі на працягу русальнага  тыдня  і вяртаюцца па яго завяршэнню  на "той свет". Як хадзячыя нябожчыцы (нежыць), русалкі лічыліся вельмі небяспечнымі для жывых людзей. Распавядалі, што яны, падобна ведзьмам, могуць прымаць розныя абліччы (пярэваратні), лётаць з хаты ў хату праз трубу і інш. Набор засцярогаў ад гэтай нежыці супадаў з прыёмамі абароны ад нячыстай сілы (крыж, малітва, магічны круг). У лік засцярогаў супраць русалак уваходзілі такія расліны, як палын, хрэн, часнык.

О.П.

Русальны тыдзень

Русальны (Граны) тыдзень, часам ён называўся “крывым”, паводле мясцовых традыцый, пачынаецца пасля Сёмухі, або праз тыдзень пасля яе. Менавіта русалкі - міфічныя істоты - пануюць у гэты тыдзень на зямлі, то хаваючыся ў жыце, лесе ці балоце, то выходзячы апоўначы на бераг ракі і гушкаючыся на галінах дрэў. Злавіўшы чалавека, які па неасцярожнасці наведваўся ў іх уладанні, русалкі могуць заказытаць сваю ахвяру да смерці, таму хадзіць у лес альбо купацца на Русальным тыдні вельмі небяспечна. Каб задобрыць русалак, у народзе праводзяць розныя святкаванні. У былым Гомельскім павеце зафіксаваны такі звычай: дзяўчаты выбіралі са свайго гурту “русалку” і пад вечар з песнямі ішлі за вёску, дзе разам з хлопцамі раскладвалі вогнішча, у якое скідалі з галоў вянкі і разбягаліся ад страху, што іх заказычуць русалкі. Забараняецца выконваць тую ж работу, што і на Каляды (нельга нічога ні шыць, ні віць, ні плесці, ні рабіць крывога і колападобнага, ні сячы сякераю (напрыклад, плесці лапці, ставіць агароджы, пячы абаранкі, рабіць закруткі для саней)). У розных мясцовасцях гэтая забарона распаўсюджвалася цалкам на тыдзень, ці на частку яго, ці на пэўныя дні.

Провады русалкі

Перасоўнае свята восьмага тыдна пасля Вялікадня, якое доўжыцца да нядзелі 22 чэрвеня, мела назвы Русальнага, Гранога, Праваднога, Духавога і заканчвалася русальнымі розыграмі. Найбольш захавалася на самым крайнім паўднёва-усходнім Палессі, асабліва ў Лоеўскім раёне.
Як правіла вобраз русалкі - гэта ўвасабленне душ бясчасна да шлюбу загінуўшых дзяўчат-тапельцаў, якія жывуць у вадзе і цягнуцца да жывых:

На граной нядзелі русалкі сядзелі,
Рана-ранюсенька, русалкі сядзелі. *
Русалкі сядзелі, на дзевак глядзелі.
- Дзевачкі-сястрыцы, падайце вадзіцы.
Падайце вадзіцы з халоднай крыніцы.
З глыбокай крыніцы ды з-пад той вярбіцы.
Падайце вадзіцы душу прычасціці.
Душа прычасціцца - жыццё вараціцца.
Тады будзем з вамі краскі сабіраці.
Краскі сабіраці, песенькі спяваці.

Культ Дзядоў дапаўняўся ў постаці русалкі сімвалам урадлівасці нівы, таму яе лавілі на Лоеўшчыне на могілках і пад адпаведныя песні праводзілі ў жыта:

Правяду русалку із дому да бору,
Рана, рана із дому да бору. *
Із дому да бору, у зялёну дуброву.
У зялёну дуброву, у ядраное жыта.
У ядраным жыце там русалцы жыці.

У безлічы песняў, паданняў, былічак, русальных карагодаў русалка выступве як двулікая істота: як сімвал урадлівасці яна добрая, а як міфалагічная - варожая, якая можа завабіць і заказытаць, утапіць.

"РУСАЛКІ", праводзіны русалкі, пахаванні русалкі, выгнанне русалкі, летні святочны абрад, які сыходзіць каранямі ў паганскія часы і захаваўшый некаторыя перажыткі старажытных вераванняў. А.С. Петрушэвіч, які стварыў як бы зборны каляндар на 1866 год, уключаўшы згадванне ці апісанне звычаяў розных раёнаў, дае назву "русальны" (а таксама клечальны, семіцкі, зялёны, "зялёныя святкі") як тыдню перад Сёмухай, так і наступнаму пасля Сёмухі. Адпаведна і "Русалкін Вялікі дзень" адзначаны ў гэтым календары як на сёміцкі чацвер, так і ў чацьвер тыдня пасля Сёмухі.

Тыдзень пасля Сёмухі зваўся "русальскім" і суправаджаўся забавамі моладзі. Вядомы звычай, калі на працягу тыдня кожны вечар моладзь, уключаючы і замужніх жанчын, збіралася на вуліцы і праводзіла гулянні:  песні, скокі пад гармонік, жарты працягваліся да раніцы. Дапушчаліся і "нясціплыя падлашчванні". Употай ад моладзі двое пажылых людзей рыхтавалі сабе маскі - "рожы" і адзенне "русалак". Жанчына рабіла з палатна мужчынскую "рожу" з шырокай доўгай барадой  і апраналася ў мужчынскае адзенне, а мужчына апранаў жаночую маску з такога ж матэрыялу і жаночы ўбор.

У суботу ўвечар, калі ўся моладзь збіралася ўжо на вуліцы і цямнела, двое, якія адлюстроўвалі "русалак", хаваючыся, гародамі, разыходзіліся на розныя канцы гэтай вуліцы і потым адначасова рухаліся да "карагоду". Хлопцы і дзяўчаты, убачыўшы іх, кідаліся ўрассыпную з крыкамі: "Ох, русалкі, русалкі ідуць!" "Русалкі" ганяліся за ўцекачамі, лавілі, казыталі; злоўлены "спачатку смяецца, потым ужо крычыць са слёзамі ў голасе". "Русалкі" так паказычуць чалавек трох-чатырох, а пасля, калі народ асвоіцца з імі, усе зноў сыходзяцца ў карагод. Спачатку скакалі "русалкі", выкідаючы пацешныя каленцы, потым уключалася моладзь. На чале з "русалкамі" ўсе адпраўляліся ў блізкую вёску, дзе песні і скокі працягваліся амаль да раніцы.

На наступны дзень - у нядзелю, пасля абеду, хлопцы некалькіх вёсак сыходзіліся ўсе разам. Высокага і шчыльнага хлопца прыбіралі "відмедзем".  Другі - "паразгаворчывее і знаходлівей" - абіраўся на ролю "важака". Пад гукі ўдараў печкавай засланкі аб вядро хадзілі ад двара да двара па ўсіх трох вёсках, дэманструючы перад вокнамі сцэнкі з удзелам "мядзведзя" і "важака", якія "ў былы час  прараблялі з сапраўднымі мядзведзямі". Хлопцаў суправаджаў вялікі натоўп народа ўсіх узростаў, кожны жарт выканаўцаў узнагароджваўся дружным рогатам. Такім чынам, выступленні  ражаных былі цікавы  не толькі для гаспадароў хат, але для ўсіх ахвотнікаў. Гаспадар ці гаспадыня выносілі пару яйкаў ці 1-2 капейкі. Увечар гэтага дня моладзь ізноў збіралася на звычайным месцы, каб весяліцца да раніцы. З наступам цемры зноў з'яўляліся "русалкі" і прараблялі тое ж самае. У гэту ноч сканчаўся святочны тыдзень, пачынаўся Пятроў пост.

Адзначым яшчэ адзін варыянт забаў моладзі з увасабленнем выявы "русалкі" зусім іншага тыпу. У некаторых месцах ад Вялікдня да запускаў на Пятроў пост мужчынская і жаночая моладзь збіралася разам вечарамі на вуліцы "для розных гульняў, песень і карагодаў". Гэтыя гулянні  зваліся  "заранкі". У дзень запускаў збіраўся велізарны натоўп - "чалавек у 1000" - маладых жанчын, мужчын, дзяўчат і дзяцей "выпраўляць русалку". У карагодзе з'яўлялася дзяўчына ў белай адзежы, упрыгожаная кветкамі, з распушчанымі валасамі - яе звалі "русалкай". Яна станавілася цэнтрам скокаў пад гармонік і песень. На гэтым гулянні прынята было абліваць вадой усіх, хто пачне пазяхаць.

Яшчэ "святкавалі русалку" не на запускі, а ў першы дзень Пятрова паста. Звычай абліваць вадой тут быў адлучаны ад карагоду: з раніцы хадзілі па хатах з вёдрамі і аблівалі адзін аднаго, а потым апраналіся святочна і вадзілі па вёсцы "карагоды". "Праводзіны русалак" у першы дзень Пятрова паста апісаны і у Лебедзянскага ажно  ў Тамбоўскай вобл. па матэрыялах сяла Добрага.

Традыцыя тэрмінаў русальнага тыдня мела мясцовыя адрозненні, якія зводзяцца ў XIX ст. да двух варыянтаў: тыдзень да ці пасля Сёмухі. У апошнім выпадку часам з выйсцем на першы панядзелак паста. Нагадаем, што ў пісьмовых крыніцах сярэднявечнай сустракаецца паняцце "русальны тыдзень".

У некаторых месцах "На Русалку завіваюць, на Сёмуху развіваюць вянкі". Аднак вялікая частка выяўленых  апісанняў змяшчае русальны тыдзень паміж Траецкім і Ўсесвяцкім (усіх святых) тыднямі царкоўнага календара. Яшчэ існавала паняцце "Русалкін Вялікі дзень" у дачыненні да першага чацьвярга пасля Сёмухі.

Праводзіны "русалкі", падобны "пахаванням Кастрамы", у некаторых месцах азначалі канчатак карагодаў напярэдадні Пятроўскага паста. Як і на провадах Масленіцы, усе (уключаючы тых, хто лічыў магчымым удзельнічаць у гульні-абрадзе) рашуча пераходзілі да строгага (не толькі ў ежы, але і ў духоўным сэнсе) стану надыходзячага праваслаўнага паста.

М.М. Грамыка

Падрыхтавала Галіна Арцёменка